 |
LATINITAS
Opus Fundatum in Civitate Vaticana MACHINAE ET MACHINARII Inter ingentis rotae radios suis viribus nitentes singuli homines, subucula induti, servilis ut est condicionis, rotae motum impellunt, quae cum in circulum volvatur, paulatim sublevat brachium, cuius in cacumine alii duo operarii vas affigunt: id palmam victoriae ad auras evehit, nisi, terrestri sensu exsuperato, apotheosis significetur, qua defuncti viri manes merito gaudeant (1).
Hoc genus machinae praesto apud Romanos fuit, ut saxa ad praestitutam altitudinem extollerentur atque moles aedificii ordinate exstrueretur. Nam in anaglypho huic proximo quinque Urbis moles effictae sunt, quarum media arcum in summa Via Sacra ostendit, id est Arcum Titi: cuius a laeva intuentibus parte, aspiciuntur Arcus Isidis, ad limina Isei Campensis eiusdem Titi aetate erectus, Colossei obliqua imago, nondum summa fronte praediti (permagna, memora, amphitheatra colossea vocitabantur, unde hoc tamquam omnium maximum, mea saltem sententia, nomen retinuit). A dextera autem parte spectantur arcus quattuor frontibus instructus, scilicet qui Templum Fortunae Reducis triumphali aspectu ornabat, Iovis denique Custodis aedes, ad maiorem formam Domitiani tempore redacta.
Ex uno omnes licebit noscere ingeniarios et redemptores, quorum inventa, Imperatorum praesertim aetate, stabilitatem atque firmiorem aedificiorum structuram permiserunt, ut hic prorsus C. Haterius Tychicus fuit (ei enim tribuo monumenti celebrationem) (2), qui sub Tito et subsequenti Augusto Domitiano vixit; funditus deperdita eius tamen memoria, dum anno 1848 tertio ab Urbe milliario ad viam Labicanam in loco Centocelle vulgo nuncupato, anaglypha sunt restituta ex reliquiis serioris aedificii, cui, obruta interim prioris monumenti memoria, affixa tamdiu exstiterant.
Mensores et machinarii, eiusdem corporis sodales, satis industrii: in exstruendo publice atque private, auctoritate floruerunt (3). Quo autem munere peritiam suam exercuerint, in incerto habemus. Non longe tamen a veritate abhorreo cum iis partem tribuam quam nostro tempore technicis artificibus aperte recognoscere consuevimus, quos ingegneri meccanici Italice vocamus: hi prorsus inveniendis machinis iisdemque probandis vigent magis magisque in dies.
Mensor enim est qui in construendis machinis versatur, convenientiam partium observat atque studet ut mechanica ad unguem agantur et quam diutissime durent.
Quot quantaque apud veteres machinae fuerint vitamque adiuverint, plane liquet. Quarum reliquae ad nos manserunt, saepenumero ex effossionibus restitutae: a prelis ad molas, praesertim Pompeiis, illae ante oculos prostant, ubicumque invenitur museum scientiae auctui apertum.
Vitruvianae explicationes, quae insunt in decimo libro tractatus "de Architectura", Octaviano, nondum Augusto, dicati in promptu diutissime fuerunt (4); deinde humanistarum florentissima aetate, exeunte saeculo quinto decimo post Chr. n., denuo vulgatae et typis tandem editae sunt. In obscuritate plura mentibus manent, quae corrigere studiosorum hominum virtus conata est, usque a tempore quo Leo Baptista Alberti suam rem aedificatoriam illustravit,Vitruvii Formiani mensuras et praecepta secutus (5).
Ut gradatim omnia fiunt, talis notionum et inventionum est processus. E prioribus Marianus Iacopi, vulgo il Taccola, machinas delineare studuit, cumque eo tempore prima temptamina repraesentandi hoc genus fierent et peritia artis pedetemptim exoriretur, ipse in amplexu camporum vel vallium et circumiacentium montium machinas, graphio usus, delineavit (6). Serius autem, apud illos qui subsecuti sunt pictores, delineandi vis machinas maiore peritia est adhibita.
Ex quo tempore varie homines animorum affectiones quoque exprimere statuerunt, machinarum adiumentum petiverunt; non aliter natum est organum hydraulicum, cuius in intima parte aquae motus aerem impellit in cannulas, e quibus sonitus emittitur. Vide, sis, accuratam descriptionem instrumenti modo ab hoc modo ab illo pictore aetate litterarum renatarum effictam, quamquam interiorum partium, quibus vis propellitur, celata singula intuentibus manent (7). Naves ipsae ita sunt instructae, ut rota idonea cursus spatium computaret et de eodem navigatores certiores faceret.
En quidem machinatio ad sublevanda pondera apta, alia autem ad aquam elevandam; dein rotulae exempla staminibus praeditae in texendis linteis ducendis; horologiorum denique specimina quibus clepsydrarum usus reponeretur, nova ratione computandi temporis inventa. Sed pro his aliisque inventis in usum inductis, alia eheu! in malum et ipsam eversionem beneficiorum excogitata sunt, ad hominum vel gentium necem perpetrandam. Nam ubi ingenium, ibi - sic nos historia docet - bonum non minus quam malum paratur. Recentioribus enim temporibus vidimus quae in extremis solis Orientis terris, ut universus populus sterneretur, scilicet effecta sunt. VICTORIVS BRACCO 1 Argumentum collustratum vide in Enciclopedia dellÂÂArte Antica, III, Romae, 1960, p. 1112-1115 (G. Ambrosetti); R. BIANCHI BANDINELLI, LÂÂarte dellÂÂantichità classica, II (adiuvante M. Torelli), Torino, UTET, 1976, scidulam 107. 2 C.I.L., VI, 607. 3 C.I.L., VI, 9626. De variis rebus quae scriptae sunt,ut enodaretur indicatio corporis horum mensorum machinariorum, vide commentarium Ioannis Di Pasquale in Machina (XI Colloquio Internazionale del Lessico Intellettuale Europeo), Firenze, Olschki, 2005, pp. 123-140. Totum hoc volumen plurima scripta proposuit de machinarum historia, quibus hic illic usi sumus. 4 De Vitruvii opera satis est mihi reicere ad selectorum locorum editionem, quae Silvius Ferri suo tempore foras dedit (Romae, Palombi, 1960) atque Italica conversione et enodationibus instruxit. 5 De argumento vide scriptionem Pauli Galluzzi, Machinae pictae, in Machina laud., pp. 241-272. 6 Vide P. GALLUZZI, Machinae pictae laud., p. 242. 7 De instrumento vide tabulas 11 et 23 laudati operis Machina. De eius historia et motu, quo scilicet modo partes versarentur, vide G. Tintori, Gli strumenti musicali, Torino, UTET, 1971, (II), pp. 843-846.
|
