ŚWIĘTA KONGREGACJA NAUKI WIARY

INFORMACJA DOTYCZĄCA WYRAŻENIA

„KOŚCIOŁY SIOSTRZANE”*

1. Wyrażenie „Kościoły siostrzane” powtarza się często w dialogu ekumenicznym, przede wszystkim między katolikami a prawosławnymi, i jest przedmiotem pogłębienia z obydwu stron dialogu. Mimo że istnieje niewątpliwie słuszne zastosowanie tego wyrażenia, to we współczesnej literaturze ekumenicznej upowszechnił się niejasny sposób jego stosowania. Tak więc zgodnie z nauczaniem Soboru Watykańskiego II i następującym po nim nauczaniu papieskim, należy przypomnieć, jakie byłoby poprawne i odpowiednie użycie tego wyrażenia. Wydaje się rzeczą użyteczną przypomnieć krótko jego historię.

I. Pochodzenie i rozwój wyrażenia

2. W Nowym Testamencie wyrażenie „Kościoły siostrzane” jako takie nie istnieje; jednak występują liczne pojęcia, które wyrażają związki braterstwa istniejącego w starożytności chrześcijańskiej między Kościołami lokalnymi. Nowotestamentalny fragment, który w sposób wyraźniejszy odzwierciedla tę świadomość, to wyrażenie końcowe z Drugiego Listu św. Jana, 13: „Dzieci twej Wybranej Siostry ślą ci pozdrowienia”. Chodzi o pozdrowienia przekazane od jednej wspólnoty kościelnej dla drugiej; wspólnota, która przekazuje pozdrowienia, określa się „siostrą” drugiej wspólnoty.

3. W literaturze kościelnej wyrażenie wchodzi w użycie na Wschodzie, kiedy, począwszy od V wieku, rozpowszechnia się idea „pentarchii”, według której na czele Kościoła znajdowałoby się pięciu Patriarchów, a Kościół Rzymu miałby pierwsze miejsce wśród „patriarchalnych Kościołów siostrzanych”. Odnośnie do tego należy jednak podkreślić, że żaden Papież nie uznał tej równości stolic, ani nie uznał, że stolicy rzymskiej przysługiwałby jedynie prymat honorowy. Należy ponadto zwrócić uwagę, że na Zachodzie nie rozwinęła się owa struktura patriarchalna, która jest cechą charakterystyczną Wschodu.

Jak wiadomo, w następnych stuleciach różnice między Rzymem i Konstantynopolem doprowadziły do wzajemnych ekskomunik, mających „konsekwencje, które – o ile możemy je ocenić – przekroczyły intencje i przewidywania ich autorów, których upomnienia odnosiły się do osób, a nie do Kościołów, i nie zamierzały zerwać jedności kościelnej między stolicami Rzymu i Konstantynopola”.¹

4. Wyrażenie pojawia się na nowo w dwóch listach metropolity Nicety z Nikomedii (1136 r.) i patriarchy Jana X Kamaterosa (pełniącego urząd w latach 1198-1206), w których protestują oni przeciw Rzymowi, który przedstawiając się jako „matka i nauczycielka” jakoby przekreślił ich autorytet. Według nich Rzym jest jedynie pierwszą wśród sióstr o takiej samej godności.

5. W ostatnim czasie pierwszym, który użył wyrażenia „Kościoły siostrzane”, był Atenagoras I, prawosławny Patriarcha Konstantynopola. Przyjmując braterskie gesty i wezwanie do jedności, skierowane do niego przez Jana XXIII, często wyraża w swoich listach życzenie zobaczenia wkrótce przywróconej jedności między „Kościołami siostrzanymi”.

6. Sobór Watykański II używa wyrażenia „Kościoły siostrzane” dla określenia bratnich związków między Kościołami partykularnymi: „Na Wschodzie istnieje w żywotnym stanie wiele partykularnych, czyli lokalnych Kościołów, wśród których czołowe miejsce zajmują Kościoły patriarchalne, a pewna ilość szczyci się pochodzeniem od samych Apostołów. Toteż u wschodnich chrześcijan wybijała się na czoło i wciąż wybija usilna troska o zachowanie tych ścisłych związków bratnich we wspólnocie wiary i miłości, które powinny ujawnić swą żywotność w stosunkach między Kościołami lokalnymi jak między siostrami”.²

7. Pierwszym dokumentem papieskim, w którym znajduje się pojęcie „siostry” w odniesieniu do Kościołów, jest Breve Anno ineunte Pawła VI do Patriarchy Atenagorasa I. Po okazaniu swojej woli uczynienia wszystkiego, co możliwe, aby „przywrócić pełną komunię między Kościołem zachodnim i Kościołem wschodnim”, Papież stawia sobie pytanie: „Ponieważ w każdym Kościele lokalnym dokonuje się ta tajemnica Bożej miłości, czyż nie jest właśnie tu początek tego tradycyjnego wyrażenia, dla którego Kościoły różnych miejsc zaczęły nazywać się nawzajem siostrami? Nasze Kościoły żyły przez wieki jako siostry, odbywając wspólnie sobory powszechne, które broniły depozytu wiary przed jakimikolwiek zmianami. Obecnie, po długim czasie podziału i obopólnego niezrozumienia, pomimo trudności, które powstały w przeszłości między nimi, Pan daje nam możliwość ponownego odkrycia się jako Kościoły siostrzane”.³

8. Wyrażeniem posługiwał się często Jan Paweł II w licznych przemówieniach i dokumentach, wśród których przypominamy jedynie zasadnicze, zachowując porządek chronologiczny.

W Encyklice Slavorum Apostoli: „Są oni (Cyryl i Metody) dla nas wzorem i patronują wysiłkowi ekumenicznemu siostrzanych Kościołów Wschodniego i Zachodniego w odnalezieniu poprzez dialog i modlitwę widzialnej jedności w doskonałej i całkowitej wspólnocie”.⁴

W liście z 1991 r. do biskupów europejskich: „Z tymi Kościołami (Kościołami prawosławnymi) będą więc podtrzymywane związki, jak między Kościołami siostrzanymi według określenia Pawła VI w Breve do patriarchy Konstantynopola Atenagorasa I”.⁵

W Encyklice Ut unum sint temat został rozwinięty przede wszystkim w numerze 56, który zaczyna się w następujący sposób: „Nawiązując do tej tradycji, po Soborze Watykańskim II przywrócono nazwę «Kościoły siostrzane» Kościołom partykularnym lub lokalnym, zgromadzonym wokół swojego biskupa. Z kolei odwołanie wzajemnych ekskomunik usunęło bolesną przeszkodę natury kanonicznej i psychologicznej i stało się ważnym krokiem naprzód na drodze do pełnej komunii”. Numer kończy się życzeniem: „Tradycyjne określenie «Kościoły siostrzane» powinno nieustannie nam towarzyszyć na tej drodze”. Temat powraca w numerze 60, w którym zwraca się uwagę: „W ostatnim czasie międzynarodowa Komisja mieszana uczyniła ważny krok naprzód w bardzo delikatnej debacie na temat metody, jaką należy stosować w dążeniu do pełnej komunii Kościoła katolickiego z Kościołem prawosławnym; kwestia ta często powodowała napięcia między katolikami i prawosławnymi. Komisja stworzyła doktrynalne podstawy dla pozytywnego rozstrzygnięcia problemu, które opiera się na doktrynie Kościołów siostrzanych”.⁶

II. Wskazania dotyczące stosowania tego wyrażenia

9. Historyczne zarysy przedstawione w poprzednich paragrafach wskazują na doniosłość wyrażenia „Kościoły siostrzane” przyjętego w dialogu ekumenicznym. Zobowiązuje to jeszcze bardziej do jego teologicznie poprawnego stosowania.

10. Istotnie, w ścisłym znaczeniu „Kościołami siostrzanymi” są wyłącznie Kościoły partykularne (lub zgrupowanie Kościołów partykularnych; na przykład patriarchaty i metropolie) między sobą.⁷ Pozostaje to rzeczą jasną także wtedy, gdy wyrażenie „Kościoły siostrzane” jest używane w tym właściwym znaczeniu, że Kościół powszechny, jeden, święty, powszechny i apostolski, nie jest siostrą, lecz matką wszystkich Kościołów partykularnych.⁸

11. Można mówić o „Kościołach siostrzanych” we właściwym znaczeniu także odnośnie do Kościołów partykularnych katolickich i niekatolickich, i dlatego także Kościół partykularny Rzymu może być określony mianem siostry wszystkich Kościołów partykularnych. Jednak, jak już zostało powiedziane, nie można mówić we właściwym znaczeniu, że Kościół katolicki jest siostrą jakiegoś Kościoła partykularnego lub grupy Kościołów. Nie chodzi tutaj jedynie o zagadnienie terminologii, lecz przede wszystkim o przestrzeganie podstawowej prawdy wiary katolickiej, to znaczy prawdy o jedności Kościoła Jezusa Chrystusa. W rzeczywistości istnieje jedyny Kościół⁹ i dlatego liczba mnoga „Kościoły” może odnosić się jedynie do Kościołów partykularnych.

W konsekwencji należy unikać jako źródła nieporozumienia i teologicznego zamieszania użycia takich formuł, jak „nasze dwa Kościoły”, które jakby sugerują – jeśli zastosowane do Kościoła katolickiego i całości Kościołów prawosławnych (lub jednego Kościoła prawosławnego) – liczbę mnogą nie tylko na płaszczyźnie Kościołów partykularnych, lecz także na płaszczyźnie Kościoła jednego, świętego, powszechnego i apostolskiego, wyznawanego w Credo, którego rzeczywiste istnienie wydaje się w ten sposób przysłonięte.

12. W końcu, należy także wziąć pod uwagę, że wyrażenie „Kościoły siostrzane” we właściwym znaczeniu, jak świadczy o tym wspólna Tradycja Zachodu i Wschodu, może być stosowane wyłącznie w odniesieniu do tych wspólnot kościelnych, które zachowały ważny episkopat i ważną Eucharystię.

Rzym, w siedzibie Kongregacji Nauki Wiary, 30 czerwca 2000 r., w Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa.

JOSEPH Kard. RATZINGER
Prefekt

Abp TARCISIO BERTONE SDB
Em. Arcybiskup Vercelli
Sekretarz

¹ PAWEŁ VI i ATENAGORAS I, Wspólna Deklaracja Pénétrés de reconnaissance (7 grudnia 1965), 3: AAS 58 (1966) 20. Ekskomuniki zostały zniesione w 1965 r.: „Papież Paweł VI i Patriarcha Atenagoras I ze swoim synodem [...] zgodnie oświadczają [...], że odrzucają również, oraz wykreślają z pamięci i z łona Kościoła, wyroki ekskomuniki” (tamże, nr 4). Por. także PAWEŁ VI, List Apost. Ambulate in dilectione (7 grudnia 1965): AAS 58 (1966) 40-41; ATENAGORAS I, Tomos Patriarchikos (7 grudnia 1965), w: Tomos Agapis. Vatican – Phanar (1958-1970), Rome – Istanbul 1971, s. 290-295.

² SOB. WAT. II, Dekr. Unitatis redintegratio, 14.

³ PAWEŁ VI, Breve Anno ineunte (25 lipca 1967): AAS 59 (1967) 852-854.

⁴ JAN PAWEŁ II, Encykl. Slavorum Apostoli (2 czerwca 1985), 27.

⁵ JAN PAWEŁ II, List do Biskupów Europy o relacjach między katolikami i prawosławnymi w nowej sytuacji Europy środkowej i wschodniej (31 maja 1991), 4: AAS 84 (1992) 167.

⁶ JAN PAWEŁ II, Encykl. Ut unum sint (25 maja 1995), 56; 60.

⁷ Por. Dekr. Unitatis redintegratio, 14, i Breve Anno ineunte Pawła VI do Atenagorasa I, które były już cytowane w przypisach 2 i 3.

⁸ Por. KONGREGACJA NAUKI WIARY, List Communionis notio (28 maja 1992), 9: AAS 85 (1993) 838-850.

⁹ Por. SOB. WAT. II, Konst. Lumen gentium, 8; KONGREGACJA NAUKI WIARY, Dekl. Mysterium Ecclesiae (24 czerwca 1973), 1: AAS 65 (1973) 396-408.