| |
Vorticibus rapidis impendet flaminis ardor
litore Romano; cumulos extollit arenae
ventus Atabulus et perturbat tesqua petrosa.
Desuper assidue volucrum raucum ruit agmen, |
| 5 |
tempestas avium, corvorum stridula turma,
atque lari e ponto lapsi gemitu queribundi.
Aeris hic rabies, hic Auster pulvere fuscus
abripiunt nemoris ramos et robora flectunt.
Densa strues nebulae incumbit Tiberisque fluenta |
| 10 |
pigranti sequitur motu velatque silenter.
Febres atque luem exhalant torpentia stagna.
Qua Tiberis tamen unda ruens ramalia secum
devolvit stirpesque trahit sub gurgite flavo,
iam praesaga maris, viridi requiescere ponti |
| 15 |
iam cupiens gremio, hic sudum patet undique caelum
lumine sapphiri splendens puroque nitore.
Silva etiam rivi ripas comitata virentes
saepe sinus aperit, pluvia redolentia prata:
interius nutant umbrae radiique vicissim. |
| 20 |
Non aliter tenebras templi cathedralis ab altis
delapsus vitris sol dissipat atque fenestras
ambigua accendit luce et musiva colorat.
Nulla hic vox hominum auditur nullusque coloni
clamor qui stimulet tauros et presset aratrum. |
| 25 |
Interdum accultus de cespite sibilat anguis
et culicum bombo resonant limosa paludis.
Hic graciles apium turmae, mellis studiosae,
mussantes volitant et passim balsama libant,
arentes quotiens gravat herbas hora diei, |
| 30 |
atque comae ardescunt silvae fluctusque quiescit. * * * Huc iuvenis quondam peregrinans venit ab Urbe
(ter deciens aetas instabat claudere saeclum,
Sancti cum Petri portas aperire pararet
Pontificis sceptrum et decernere iubilum in orbe,) |
| 35 |
crispulus et facie fuscus, tum corpore promptus,
Arni quem genitum ad pontes fanumque Ioannis
talaris prodit vestis fucata colore (2)
et tuscus sermo, famulo quandoque loquatur.
Ambages silvae et Tiberis lustrare meatus |
| 40 |
irrequies visu et circum latebrosa videtur
litora scrutari, veterum vestigia quaerens,
Aeneae si forte patris monimenta supersint,
si profugae lateant Troiae sanctissima signa;
stirpibus innexis, salebroso vadere calle |
| 45 |
pergit, ad usque amnis resonantia litora cannis.
Denique ad occasum solis qua flagrat horizon
puniceusque vapor nubes secernit ab undis,
flectit equum, properans Tyrrhenos tangere fluctus.
Hic Tiberis fauces vasto fervere recessu |
| 50 |
audit et australem sabulum miscere procellam.
Atque animo fingit pelagus terrasque remotas,
Sardiniae praeter scopulos, praeter Baleares,
Herculis et solido erectas adamante columnas,
quas posuit ne quis demens procederet ultra. |
| 55 |
Mens agitata labans ignoti sidera caeli
quaeritat atque animus cernit sine gentibus orbem,
aequora non umquam celeri sulcata carina.
Somnia multa animum pulsant rapiuntque per undas:
aspicit immanem consurgere ab aequore montem |
| 60 |
saxorum cumulis fultum scopulisque cavatis,
vertice qui tantum caeli conscendit ad arces
aetheris ut subeat zonam sphaerasque rotantes.
At longe lateque patent fastigia montis
praecincta immotae viridanti vellere silvae: |
| 65 |
non aliter regum sacro diadema smaragdo
collustrat prasina crines et tempora luce.
Incubat in ponto praerupto pondere vastus
montis apex gelido stellarum lumine fulgens.
«Primitus hic nostri insontes vixere parentes! |
| 70 |
Nunc quoque flaventes stillant de cortice guttae,
Lethaeusque vapor manat tepidantibus undis,
nunc quoque mella fragrant.», secum volvit peregrinus,
dumque oculis solem sequitur currumque rubentem,
somniat arva, videt madidas sine vomere glaebas, |
| 75 |
auratisque videt foliis frondescere montem.
«Iure vocat montem Paradisi nomine fama!»
Haec secum florentinus corde excitus alto.
Nox tegit interea tristi caligine pontum,
dum tenebrae nebula et molli languore cadentes |
| 80 |
torpidus et somnus frigentia membra resolvunt
atque premunt larvas commota mente sepultas. * * * Luminat aurorae fulgor iam luce cruenta
moenia Tiburis et radiis nascentibus hortos:
accendit trepidis Anienis saxa favillis. |
| 85 |
Surrexit florentinus rursusque ad Olympum
ad mare miratus, stupuit volucremque phaselum
glaucas per nebulas nutantem tollere proram,
candentemque super puppim fulgetra micare,
carbasa ceu vento vehementi inflata per auras. |
| 90 |
Undarum navis resecat sine remige fluxum.
Mirum quam celeri cursu adventare videntur
lintea, sive alae, et speculum vix tangere amarum,
temporis et puncto spatium discurrere magnum.
Dein praeceps sabulo incumbit mergitque carinam |
| 95 |
navicula et tandem somno requiescere gaudet,
aestus Oceani tropicosque oblita furores.
Remigium apparet nullum navis, neque vela
alta exstant, Boreae quae possint flamine pelli:
Angelus in puppi ferula nutuque ministrat |
| 100 |
atque regit motus celeres, immobilis ipse,
accensus rutilo malasque comasque colore,
albenti nitidus veste et viridantibus alis.
Purpureo arridet divinus navita ab ore.
Transtra latus navis viridanti luce coruscant. |
| 105 |
Sic hominum spes usque viret, sic Gratia Caeli
fulget, quae precibus nobis peccata remittit. * * * Extemplo media de silva convenit ingens
turba, viri uxoresque simul, stipata caterva,
demissa ornati chlamyde asphodelique corollis; |
| 110 |
quos macie extenuant pallentis tristia mortis.
Omnes nunc leviter circum trepidare phaselum
atque manus videas orantes tendere nautae,
ut secum accipiat navi et praeter mare vectet.
Densentur timide, rerum novitate paventes. |
| 115 |
Nec cessant actae commissa piacula vitae
damnare atque sibi culparum poscere poenas,
optatosque ignes, scelerum tormenta, vocare:
vindictas peccatorum et promissa Salutis.
Dumque alios alii pulsant praevertere aventes, |
| 120 |
parva puellarum prodit Tuscanica turba,
saltantes pedibus iunctis et momine lento,
cruda quibus vagulos Libitina occlusit ocellos.
Omnibus exsangui suffulget in ore monile
vittaque caesariem flaventem serica cingit, |
| 125 |
parvula post mortem munuscula, praemia vana,
funere crudeli raptis concessa puellis,
praeteritaeque decus vitae cultusque superstes.
En subito mulier (3) comites turbamque reliquit,
formosa et lepida cilii levitate venusta, |
| 130 |
pallore exilis, ceu flos sub nocte virescens,
vel viola in manibus pueri tacite moritura.
Accessit properans gressum, tum dicere coepit:
«Heus, Dantes, quaenam te Fors, quae Fata tulerunt
huc vivum ad Tiberim, lemures ubi adesse iubemur, |
| 135 |
vivum, qui radios solis tu corpore frangas?
Tu (memini) assidue luctu confectus acerbo,
postquam de vivis periit divina Beatrix,
frustra Pieridum solamen dulce vocabas,
doctrinas veterum et fallacia verba secutus, |
| 140 |
umbras frigentes, simulacra informia veri;
nequaquam, neque enim posset sapientia nostra
Caeli consilia et decreta superna levare.
Praecepta ut melius cathedrae dimittere inepta
atque spei fideique humiles exquirere voces; |
| 145 |
ut potius cordis lenem auscultare susurrum
quam de suggestu strepitantia dogmata docto!»
Et subito Dantes vocem cognovit amatam
exilesque genas gelidae sub stigmata mortis.
Commotusque diu tacuit, dein dicere coepit: |
| 150 |
«O domina, usque meum quondam miserata dolorem,
tristitiaeque meae secreto conscia sola,
quae Dantis lacrimas lacrimis mulcere solebas,
funerei questus socia et semper pia consors,
quid vult hic reditus postremo in limite vitae? |
| 155 |
Ecquid glauca tui mihi reddita lumina risus
significant, Tiberis flavis prope faucibus, unde
cessat vita hominum et saecla infinita moventur;
hic ubi vivorum fremitus perit atque tumultus?
Nunc, dum iure Deus culpis turbatus et ira, |
| 160 |
aspernans oculum avertit gentesque relinquit
atque ubicumque mali et scelerum incubat horridus hydrus?
Undique nunc nobis fatum minitatur iniquum:
Imperii gladius latitat legemque potestas,
Pontificis solium culpis mundi maculatum |
| 165 |
regum iura petit, Martis sibi vindicat arma.
Sic pietas neglecta iacet, sic crimina crescunt.
Partes quin etiam civilia bella lacessunt,
fraternoque cruore ruit Florentia nostra.
Virtus indigne fastu despecta superbo, |
| 170 |
succiduo prostrata genu, cumulata catenis,
luget, cum videat marsupi pondere flecti
decreta atque empto violari edicta favore.» * * * Atque dedit commota illi responsa puella:
«Praeterita ipsa velim tecum revocare libenter: |
| 175 |
namque vices prodest animo remeare peractas,
laetas et pariter tristes, per quas hominum aetas
alternis agitata fugit, vana omnia sperans.
Tristia saepe levi redeunt dulcedine menti,
nam veteri plagae fert temporis unda medelam. |
| 180 |
Hic quoque utrumque iuvet priscos memorare dolores
marmorei subter tentoria concava caeli,
hic ubi divinus contraxit Nuntius alas,
hic ubi fixa manet nostrae meta ultima vitae.
Nunc autem graviora premunt, nunc tempora surgunt |
| 185 |
infesta, atque Stygis discurrens perfida turba
Iustitiae invadit portas atque oppida foedat;
daemonis insidiis temerantur templa rebellis.
Adventant furiae tempestatumque rapinae
quae decus Italiae vertent et nomen Etruscum. |
| 190 |
Te primum ferient, Dantes, fortuna noverca
et partes odio stolidae et vecordia caeca:
te procul a patria Nigri atque calumnia pellent,
dementesque etiam profugi, scelerata caterva,
te gladio conabuntur vel fraude necare. |
| 195 |
Longius errabis celsis de turribus exul,
civibus et sancto Ioannis fonte relictis.
Sollicitosque dies, noctes viduas sine somno
cognosces, hominumque probra et ludibria saeva,
invidiaeque epulas infectas tabe nefandae. |
| 200 |
Fulgentes disces aulae, laquearia sculpta,
exulibus quanto fastu quantique pericli
sint, quantum offendant animos fastidia regum.»
Et Dantes: «Aliquot iam annos coepit superare |
| 205 |
pars Donatorum, rabie furibunda ferina,
quae numquam timuit patriam venundare parvi,
adversas partes per vim modo vincere posset.
Nunc quoad hospitium tuto me servat ad Ursum (4).
Pontificisque iram caute compescere conor, |
| 210 |
nec nocte insidias nec mensae taetra venena
nec tormenta rogi timeam nec carceris antra.
Mox alios mores, alias Florentia leges
mutabit, fortasse homines partesque novabit;
quicquid erit montes dabitur transire Padumque |
| 215 |
atque urbes Venetas et pinguia visere rura:
consortes poterunt illic fidique sodales
me profugum a probis prohibere manuque homicidae.»
Atque puella illi: «Patriae nunc moenia, Dantes,
ne repetas, angues fugias morsusque ferarum: |
| 220 |
robora opesque Nigrae partis iam Carolus auget (5)
Pontificisque iram minitando territat Albos.
Sed sperare iubet Caelum. Nostra accipe verba:
crede mihi, extemplo descendet Vertagus acer (6),
obscuris Boreae nebulis nivibusque relictis, |
| 225 |
Iustitiae custos, defensor item Pietatis.
Alpes nubiferas scandet, mavortia pila
extollet, rutilans ferro et circumdatus hastis.
Caesaris ille aquilas geret atque insignia honesta.
Rudera silvarum sternens et flumina vertens |
| 230 |
Italiam petet et caeli pellucida templa.
Ecce equitum turmae cataphractae cuspide pellent
Inferni satanas armis atque igne strepentes;
agmina Nigrorum spargent et ubique fugabunt,
vulneribus Nigros laceros dorsumque natesque, |
| 235 |
turpiter ignavos, caecos trepidante pavore.
Effugiumque petent procul horrentesque latebras;
frustra, namque agilis discurrens Vergatus audax
omnes vestigans occidet, bellua mordax,
nec mala monstra umquam laniare ferasque rapaces |
| 240 |
cessabit. Victrici tu laetabere caede.»
Et Dantes: "O Gentilis, Sapientia mundi,
vota animumque meum firmat quod praecinis ore
affectusque movet cordis rursusque novat spes.
Imperii tamen ipse velim properare triumphos |
| 245 |
turribus et nostris aquilarum signa referre.
Accingarne ense et ferrato tegmine tectus
Caesaris arma sequar, Francorum lilia caedam? (7)
flaccida lilia quae Papae obsequium simulando
depravant mores et pessima quaeque tuentur. |
| 250 |
Campaldina acies et militiae Arretinae
virtutem metuere meam telumque cruentum.»
Atque statim mulier: "Tibi iam maiora parantur;
maius opus, Dantes, saeclisque perenne manet te:
nam si te invidia cives odioque furentes |
| 255 |
a patria prohibere volent laribusque paternis,
iam tibi Pierides, tibi iam Parnassia Clio,
qua choreis Helicon resonat citharisque melodis,
frigerat et penitus surgens vitrea antra scaturrex,
hac tibi fulgentem cathedram de marmore ponent, |
| 260 |
unde novos versus quales numquam neque Homeri
laudarunt veteres neque laudant tempora nostra,
civibus Italiae, toti cantabis et orbi.
Parnassi extolles tria templa in vertice claro,
rupibus imposita infractis centumque columnis, |
| 265 |
musivis variis nitida et ravo basanite.
Inferni tibi pandetur tenebrosa vorago,
et peccatorum fovae putramine olentes:
en Epicurei quorum turpidissimus error,
quis una corpusque animusque perire videntur, |
| 270 |
qui poenas solvunt flammis crepitante sepulcro.
Apparetque rogo furaci ambustus Ulixes
et Diomedes qui superabant fraudibus ambo.
Denique Luciferum e campo glacieque trifaucem
exstantem cernes dum morsu devorat atro |
| 275 |
et Iudae et Bruti et scelerati corpora Cassi.
Spasmate convulsi torquent tamen ora silenter.
Heroas prius in Limbo clarosque videbis
pugnarum dominos, Romani fulgura Martis,
et patriae defensores et Caesaris umbram; |
| 280 |
hos iuxta antiquae doctrinae sidera magna,
Socraticos sectatores Senecamque severum.
Dein Purgatori venies ad culmina sancti
umida ubi rident Adami prata parentis,
quam primum patriam veteres habuere beatam; |
| 285 |
Lethe qua fluitans peccati oblivia spargit
atque animis gaudet Matelda parare lavacra.
Hinc tu per sphaeras praeceps rapiere volatu;
te dux atque comes tollet divina Beatrix,
quam feretro exstinctam gemitu deflevimus olim, |
| 290 |
sublimem, trans ardentis fastigia mundi.
Desuper effusum lumen, quasi fulminis ictus
obtenebrat visus, praecordia vertit et urit.
Circuitus Caeli noviens superabis ad usque
immotum Impyrium, quo totum mobile fertur, |
| 295 |
igni incorporeo fervens et flamine amoris.
Aestuat hic punctum lucis circumdatum abysso
omnia quo mundi cupide tolluntur et unde
Summus Amor solem et rutilantia sidera volvit.»
Dixit et incipiunt omnes cantare puellae (8): |
| 300 |
«Vidisti, o pia, quam nigrae tenebrae
et quam tristitiae forent molestae
quas mihi moriens dedit Beatrix:
lentam desidiam et malum veternum;
atque in me, miserans silente vultu, |
| 305 |
haerebas comes et soror benigna,
spargens participi labella fletu.
Tum vidi lacrimis tuos tumentes
visus, o Domina, et comas solutas.
Me tandem piguit pigrentis oti, |
| 310 |
languor displicuit laboriosus,
ut tibi tegerem genas madentes
et me subriperem tuis ocellis.
Nam tibi geminum videbam adesse
illum, qui gravibus trahit catenis |
| 315 |
me semper crucians, Amorem amarum.» |
| |
ALOISIVS CARTA |
| |
|
