LATINITAS
Opus Fundatum in Civitate Vaticana

Nudius quartus ad multam noctem ante scrinium televisificum vigilavi, ut Eduardi tui fabulam "Voces interioris hominis" (Le voci di dentro) inscriptam mihique antea ignotam spectarem; adeo enim me illius ars detinuit, immo quasi in arcisellio defixit, ut licet somno obsiderer, in spectando acerrime obdurarim.

     Ceterum probe nosti plerumque nugas ineptias rixas in vulgus televisione proponi, raro comoedias vel acroamata, atque ea non nisi noctu.

     Sed de fabula ipsa hic tecum non agam, quam quidem Eduardi inter praestantissimas annumero, sed referam tantum quid mihi postero die contigerit; etenimvero, sive larva me invisit, sive sermo vernaculus penitius in semisomnis auriculas sese insinuavit, voces plebis Neapolitanae perpetuo resonantes in medullis meis mihi audire sum visus et siquid mecum ipse dicere temptabam, nempe non versus erat, ut in ore Ovidii, sed praeter propter in cantilenam Vicorum Hispaniensium inclinabatur.

     Atqui sub alio divo ac tu, uti scis, ortum duxi neque est tua mihi dialectus nativa, immo vero siquid voce profero, facile aliquis agnoscit lac suxisse me iuxta Tiberis ripam, non sub radicibus Vesevi, aut, quod avertat Deus, inter rudes paucosque Langobardos.

     Dum fere rapior singulari hoc murmure, quo aures intimae tinniebant, novumque atque inusitatum linguae motum refrenare conor, improviso e labiis meis erupit Catulli distichon illud de odio et amore, cuius forma, exuta toga Latina, Parthenopaei popelli palliolo sponte vestiebatur, tamquam ab ipso pronuntiaretur Eduardo.
     Quid facerem? Putavi primum mihi esse hos versiculos scripto mandandos, ut me e tam arto vocum concentu et quasi complexu eriperem, deinde ad te mittendos, ut vati vesano, qui in urbem tuam audacius irrupi, benigne indulgeres.

Quicquid id est, habeto tibi versiculos Catulli Neapolitani:

Te voglio bene e tÂ’odio.
Tu vuò sapé
Pecché... nÂ’o´ saccio:
I’ sulo ‘o sento
E me turmiento.

Qui versus si placuerint tibi, eos modis musicis instruas sane atque Aloisio illi dÂ’Alessio canendos tradas, cuius voce mobili ac suavi, non minus quam mitissima indole valde delector; sed tuum erit, siquid peccavi, linguam emendare numerumque corrigere.
Vale!

Dabam Mediolani Kalendis sextilibus a. Chr. MM

* * *

Rogas ut de Erasmi colloquiis referam, quae editores Einaudiani nuper typis impresserunt, adiecta Caeciliae A. interpretatione Italica (1): opus nempe omni laude dignum ac diu nobis exspectatum, ne dicam speratum, sed pro dolor nonnullis naevulis conspersum.
     Praetereo colloquiorum pondus ac momentum, de quibus iam alias tecum: ceterum quis audeat de iis censuram facere? Neque est cur praedicem chartam Indicam, non minus tenuem quam tenacem, typos nitidissimos, versus concinne dispositos, perelegans integumentum coriaceum atque caeruleo colore illitum: haec enim bibliophilis placent, qui specie interdum magis quam re delectari  videntur, neque vero mihimet - fateor enim - displicent; ac quidem venio ad versionem, qua tute videris affici.
     Equidem non soleo, nisi obiter, oculos in versiones conicere, sed te monente paulisper in illa immoratus sum, siquid forte a textu discreparet: quod utinam ne fecissem! Menda enim innumera sum nanctus, quae nescio utrum magis admirationem mihi moverint an stomachum.
     Illud "bona verba" omitto, saepenumero diverbiis interiectum, quod quidem vix quisquam ex nostratibus valet recte interpretari, quasi faustum omen significet, non idem ac nostrum "per carità!"; neque enim dubitant scribere : "diÂ’ parole di buon augurio", vel "diÂ’ belle parole", quae certe verbum pro verbo reddunt, sensum non ita.
     Sed in Apotheosi Capnionis, ut pauca in exemplum subiciam, nonnullos flosculos inopinanter deprendi: audi quomodo "conicio id fuisse insigne trium linguarum quas calluerunt" (pag. 318) transtulerit Caecilia: "immagino che fossero il simbolo delle tre lingue per le quali essi si sono resi illustri", quasi callere non sit callum propter usum obducere, hoc est alicuius rei esse peritum! Certe qui aliquid callet, fama interdum illustratur, sed, ut scimus, raro fit ut peritiam sequatur laus; quid autem de "immagino" pro "conicio" et de plurali pro singulari?
     Paulo porro "felicitas est ob bona pati a malis" (pag. 320) convertitur "è fruttuoso essere attaccati dai malvagi per buoni motivi", et paulo porro "ob optima a pessimis multa perpessus est Hieronymus" fit "Girolamo ha subito molti danni dalla peggiore gente per ottimi motivi".
     Praetereamus sane "fruttuoso" pro "felicitate", quo interpres etymon vocis temere repetivit, quasi de agris colendis ageret Erasmus; sed "bona" interpretando tamquam essent "bonae causae", non "bene facta", illa certe omnino aberravit a vero, neque indoli ipsi linguae Latinae obtemperavit; quid autem de verbo "perpeti", cuius significatio late patet, in angustias detruso, quasi significaret "damnum pati"?

Nonne simplicius: "è motivo di felicità subire attacchi dai malvagi per le proprie buone azioni" et "Gerolamo per le sue buone azioni ha sofferto molto a causa degli uomini peggiori"?

Non infitior non facile hos locos significanter ltalice reddi posse, at nisi vales versionem elegantem proponere, servilem saltem perficias, qua crassiore sed veraciore Minerva scriptoris mens legentibus aperiatur, ut ipse fere conatus sum: o Caeciliam, paene dixerim nomen pro omine suscipiens, caecutientem!

Quamquam alii quoque, iidemque bene docti, in interpretando labi videntur, praesertim si locutiones idiomaticas forte offendunt: velim ab Adagiis Erasmi nostri exemplum sumere, quorum pars nuper data est typis a Salernitano editore, opera et studio David C. (2); iste vero, cuius labor est certe laudandus, quod nonnulla proverbia callide selegerit, brevi instruxerit commentario sed suci pleno, ac versione auxerit, in interpretando adagio, quod est "Lucrum pudori praestat", Erasmi enuntiatum "Quin et hodie vulgato proverbio iubent valere pudorem, ubi de pecuniaria re agitur"; ita Italice reddit: "Ancora oggi un proverbio diffuso esorta a far prevalere il pudore, quando si tratta di denaro" (pag. 675).
     Praetereo grammaticam - iubetur valere pudor, non nos iubemur - at interpres contrarium significavit atque Erasmo erat in animo! Omnino enim eum latuit usus peculiaris verbi "valendi", quod etiam in malam partem accipi potest, sicut apud ltalos "addio!" vel apud Romanos, qui nunc sunt, "te saluto!": nam "vale!" adhiberi potest pro "abi in malam rem!", vel "abi in crucem!"; praeterea "iubeo valere" frequens est in epistulis iunctura, qua "vale" significatur.
     Quae cum ita sint, fidus interpres ita reddidisset: "Anzi ancor oggi, secondo un diffuso proverbio, si manda a quel paese il pudore, quando si tratta di denaro".
     Fortasse rogas causam cur et magni Homeri interdum dormitent: ambo interpretes diu multumque in opus quisque suum incubuisse videntur! Complures eas esse constat: primum, ut et ipse utar adagio, errare humanum est; tum parva mercedula conducitur interpres; deinde temporis spatio perexiguo operam absolvere iubetur; postremo iamdudum in officinis librariis non adhibentur emendatores, immo vero siqui arcessuntur, omnino sunt Latine nescii.
     Sed aliam exstare causam arbitror, cur homines alioquin litteratissimi vertendi periculis illaqueari soleant, de qua saepenumero inter nos disseruimus: haec est perversa ac praepostera ratio, qua pueri Latine Graeceque docentur!

     Nam, quemadomodum ipse rem olim perstrinxi, tirones non intellegunt ut interpretentur, sed interpretantur ut intellegant! Itaque qui verbum pro verbo, quemadmodum didicit in scholis, reddere conatur, eum saepissime fugiunt non solum locutiones idiomaticae, quae pluribus sunt vocabulis compositae, sed etiam aliae verborum comprehensiones, quarum significatus ex orationis contextu simul eruuntur, nec possunt singillatim enucleari.

     Sed tuum, Ludovice, erit, qua es Latinitatis notitia, utrumque librum, de quibus mentionem feci, docte ac subtiliter, ne dicam sine ira et studio, quibus interdum mihi videor incendi, perpendere.
Vale.

1 Erasmo da Rotterdam, Colloquia, Einaudi Gallimard, Torino 2002.
2 Erasmo da Rotterdam, Adagia, a cura di Davide C., Salerno editrice, Roma 2002.

* * *

Superioribus litteris de ratione interpretandi tecum conquestus sum, sed nuper Desiderii Erasmi "Colloquia" legere pergenti mihi percommode accidit ut animus meus erigeretur: aliquid enim curiosum ac singulare expiscatus sum, quod tua quoque interesse puto.
     Fortasse meministi in pittacio lagoenae, qua continetur temetum Jagermeinster appellatum, haec verba coniunctim inscripta esse: "occidit qui non servat occidit qui non servat occidit qui non servat occidit..."
     Equidem saepenumero mecum ipse cogitavi unde essent ea sumpta quidve significarent; nunc vero teneo! Scito enim in colloquio de procis et puella (pag. 330 libri Einaudiani) forte me vidisse scriptum: "Occidit autem quisquis servare potest, nec servat"; ceterum potio illa ni fallor apud Hollandos conficitur, Erasmioli nostri concives; viden ut e tam magno fonte saeculorum decursu vel minimae deriventur guttulae?

Haec habebam in praesenti quae ad te scriberem, sed plura aliquando; tu quidem valetudinem tuam cures diligenter velim.

Vale.

Dabam Mediolani X Kal. Maias a. MMIII p. Chr. n.