Si tragoedias a Patribus Societatis Iesu saeculis XVI et XVII conscriptas et apud discipulorum collegia datas inspicimus, facere non possumus quin eas, splendore orationis versuumque elegantia singillatim perpensis, admiratione prosequamur.
      Sicubi spiritus poeticus desideratur, haec tamen opera documento sunt, quam diligenter assidueque Senecam tragicum, Terentium Plautumque patres lectitare soliti sint, neque latet meliores poetas, Horatium nempe Vergilium et Ovidium, Prudentium ceterosque Christiani nominis vates, Tacitumve historicum ab iis, cum scriberent, in memoriam revocatos esse, ita ut Latinitas, quae ex his operibus exstat, maxime varia doctissimaque, post quattuor elapsa saecula, videatur(1).
      Placet mihi talia nunc tractanti nonnulla dramata attingere quae e Christianis litteris de martyribus desumpta sunt, particulatim ea quae in corpore Antverpiensi anno millesimo sescentesimo tricesimo quarto foras data continentur (2).
      Animadvertendum est in tragoedia e Christianis rebus desumpta martyrem quendam primas partes crebro agere; a sua ipsorum Christiana conscientia martyres potius moveri quam fato voluptatibusve esse obnoxios (quotiens enim Seneca in suas fabulas fatum fatique vim induxit) (3); mortemque sibi ipsis valde expetere ea causa ut fidem suam exhibeant, peccata luant, transmundanamque salutem adipiscantur. Quo Sodalium Iesu tragoedias a tragoediis antiquorum differre licet affirmare, neque negari potest quin ab his recentioribus fabulis dramatica poesis subsequentium temporum profecta sit, qualem (ut clarissimos Francogallos scriptores saeculi XVII omittamus) in Alexandri Manzoni tragoediis (ut extremus nostratium repetatur) plane excultam esse videmus (4).
      Unus tantum horum tragoediarum auctorum e saeculorum pulvere hactenus erutus esse videtur: Bernardinum Stephonium dico, de quo multa, quantum in his fere ignotis rebus fieri potest, his proximis annis scripta sunt. Qua de causa quominus de eo agam abstinebo, praecipuum locum Dionysio Petavio (Denis Petau) et Ludovico Cellotio (Louis Cellot) natione Francogallis, in tractatione faciens.
      Duas tantum tragoedias delibandas proponam, et ambas de rebus Christianis in Perside actis; tertiam a Cellotio conscriptam, cui index Sapor admonitus, ne longior res sit, excludam. Corpus Anteverpiense complura opera complectitur quae sive e biblica narratione sive ex actis Martyrum deprompta sunt. Mecum diu quaesivi cur Patres Societatis Iesu e Francogallia orti res Persicas saepe adhibuissent. Has, inquies, res adhibebant eo quod rerum exoticarum studio afficiebantur et peregrinitatem adamabant. Sane quidem (5); infitiandum tamen non est ineunte saeculo septimo decimo Gallorum reges publicas rationes cum Persis habere coepisse (6) (anno nempe millesimo sescentesimo duodetricesimo, biennio antequam Ludovici Cellotii Chosroes tragoedia, quam inspecturi sumus, seorsus a sylloge quam memoravimus, typis primum excusa est); nonnullosque Francogallos monachos e Cucullatorum (vulgo "capuccini") familia penes Persarum regem Abbas hospitio esse receptos qui res Europaeas (maxime artem typographicam) docerent; regemque Gallorum ius patronatus obtinuisse Catholicorum qui in Perside versarentur. Haec quoque fortasse causa fuit cur Sodales Iesu natione Francogalli antiquarum rerum Persicarum studium affectarent.
      Dionysius Petavius (MDLXXXIII-MDCLII), summus theologus tam doctus fuit ut Urbanus Papa VIII saepe eum Romam arcessere studuerit, qui sibi praesto esset. Sed Ludovicus XIII, Gallorum rex, a suis finibus numquam amoveri Petavium permisit, veritus ne quid detrimenti Francogallia caperet, si presbyter ille discessisset. Petavius, vir de Latinis Graecisque litteris optime meritus, Synesii Cyrenensis opera omnia Latine vertit. Praeterea Iuliani Apostatae, Epiphanio interpretando operam dedit. Nitidus concinnusque in soluta oratione semper fuit (7). Quem nitorem facile in tragoediis quoque invenimus. inter quas ea cui titulus Usthazanes (scripta anno MDCXXI), quamvis personarum affectus haud semper scite adumbrati sint neque rerum series aut conexio causarum omnibus tragoediae locis legenti luculenter pateat, tamen tum ob argumenti novitatem, tum ob ubertatem copiosae orationis, digna videtur quae relegatur.
      Ea aetate, cum Catholica Ecclesia, Tridentina conclusa Synodo, renovari coepit, ecclesiastica historia apud nonnullos doctos in pretio fuit. Quod quidem demonstrant, exempli causa, Caesaris cardinalis Baronii sive Annales sive Martyrologium Romanum (8). Ex quibus operibus argumentum Petavium ceterosque Sodales Iesu deprompsisse unde tragoedias conderent verisimile est (9). Attamen coniectare possumus Petavium, magna doctrina praeditum, quamvis Baronius non lateret, tamen a Sozomeno ipso rem repetisse (10). Eum enim in tragoediae Argumento nominatim commemorat.
      Petavius uberius evolvit hanc rem sive a Sozomeno, sive a Baronio traditam: Saporem II Persarum regem, Zoroastris asseclam, anno trecentesimo quadragesimo tertio post Christum natum in Christianos qui ad regnum suum pertinerent asperrime consuluisse, ratum eos a Constantinopolitano Imperatore stare; Simeonem episcopum necari iussisse; Usthazanen aulicum suum, a quo ipse puer educatus esset, Christianam fidem desertam iterum amplexum capite multavisse.
      Tragoedia ex colloquio habito ab Usthazane cum sodali Christiano, cui nomen Dathys, (quam personam Petavius ipse fingit), initium sumit. Hoc colloquium (11), qua expedita currit oratio, ob oculos habere par est (12), utpote cum auctor sub huius tragediae initio suo ipsius ingenio indulserit, Senecae exemplar minus quam ceteri sodales Iesu sectatus (13)..

      Ludovicus Cellotius (MDLXXXVIII-MDCLVIII) (28) in numerum maximorum sui temporis casuistarum merito est asciscendus. Iansenii doctrinae maxime infensum eum Blasius Pascal in suis Provincialibus asperrima censura est prosecutus. At ille exemplo fuit multis qui tragoedias Francogallicas scripserunt.
      Operae pretium est tragoediam cui titulus Chosroes inspicere, qua Chosroes ille Persarum rex Parwiz (Victor) cognomento (DXC-DCXXVIII), gravissime cum copiis suis ab Heraclio profligatus et a Syroe filio deinde interemptus in scaenam prodit. In hac tragoedia Crucis reliquiae a Chosroe Ctesiphontem amandatae, suae sedi deinde ab Heraclio restitutae silentio minime praetereuntur (29) (quod quidem unum Cellotium induxisse ut de rebus Persicis scriberet suspicari possis). Hoc opus inde ab initio Christianam religionem totum spirat. Sanctus Anastasius martyr, a Chosroe martyrio affectus, de coelo in terram delabitur qui efficiat ut Hormisdas, Chosrois pater, a filio occisus consilium Chosrois interficiendi Syroi heredi subiciat. Sanctus Anastasius Heraclium Christianum imperatorem (qui numquam in scaenam inducitur) de Chosroe triumphantem magnis laudibus cumulat (30).

      Vices intenta vi dramatica volvi, maioremque poetam praebuisse Cellotium dixerim quam Petavius se exhibuerit. Quod comprobant hi versus, quos ultimos descripturus sum. In act. II sc. I Chosroen, regia dignitate paene deiectum, partas olim victorias Solymaque a se capta, scelerosa atque impia facta superbo animo recensentem Cellotius felici versu facit. Tumida enim oratio hoc loco tumenti Chosrois animo bene respondet. Versus imaginibus abundant. Crebrae miraeque comparationes occurrunt et, quatenus fieri potuit, ab ipsius auctoris ingenio potius quam a veterum imitatione exortae sunt (37).

(1) Multae tamen novae iuncturae in his tragoediis deprehendi possunt. Sodales Iesu poeticum dicendi genus, quatenus fieri licuit, novaverunt.

(4) Vide Bernardino Stefonio, Crispus Tragoedia, a cura di Lucia Strappini, Appendice paratestuale a cura di Luigi Trenti, Roma 1998, pagg. XXIII-XXIV.

(5) Poetae scaenici saeculi XVII sive e Byzantinorum sive e Saxanidum historia, utpote peregrinis truculentisque rebus referta, argumenta saepe deprompserunt. Vide W. Benjamin Il dramma barocco Tedesco, Torino, 1980, pag. 51.

(6) Vide Encyclopaedia Iranica, sub voce France - Relation with Persia to 1789 Jean Calmard, Vol. X, Bibliotheca Persica Press, New York-New York 2001, pag. 128.

(7) Vide Vita et scripta Dyonisii Petavi a Philippo Alagambe et Nathan. Satuello recensita in Bibliotheca Scriptorum Societatis Jesu.. apud Apanta ta sozomena. Sancti patris nostri Epiphanii Constantiae, sive Salaminis in Cypro, episcopi, opera omnia in duos tomos distributa. Dionysius Petavius ... animadversionibus illustravit. Cum indicibus necessariis, Coloniae MDCLXXXII, Tomus I (paginae numero carent); praeterea De eloquentia latina saec. XVII-XVIII dialogus, auctore Helgo Nikitinski, Neapoli in aedibus Vivarii MM, pp. 75-76.

(8) Martyrologium Romanum ad novam Kalendarii rationem et Hecclesiasticae historiae veritatem restitutum, Venetiis apud Marcum Zalterium, MDXCVII.

(9) Vide in Martyrologio Romano quae, quod ad diem XXI mensis Aprilis, de Usthazane ceterisque ex Perside Martyribus referuntur, pagg. 174 ­75, Cfr. Baronii Annales, III pag. 451 (editionem Venetiis anno MDCCVII impressam in promptu habui).

(10) Vide Sozomeni lib. II cap. 9, paragraphis 56-59, pagg. 955-960 in Migne P.G. 67.

(11) Act. I, vv. 1-63; tomus II, pagg. 65-66.

(12) Orthographiam ad nostri temporis consuetudinem saepe accommodavi, maiusculis praesertim litteris ex cuiuslibet versus initio sublatis.

(13) Hae enim tragodiae, ad Senecae rationem compositae, a monologo saepe initium capiebant, quem persona caelo demissa vel ab inferis excitata enuntiaret. Hic autem dialogus quasi quadam incitatione movetur.

(14) Seneca Phoen. : In recta quid deflectis errantem gradum.

(15) Horat. Carm. 3,14,6 : prodeat iustis operata sacris.

(16) Notetur oportet Petavium parataxin magis adhibuisse quam Seneca solitus sit.

(17) Seneca Thyest. 13 : In quod genus transcribor...

(18) Horat. Carm. 3,3,1: Iustum et tenacem propositi virum.

(19) Aliquis Petavio Hebraeorum quasi quoddam odium exprobraverit. Nemo tamen ignorat quam late tum temporis iniustis de causis id odium patuerit. At noster, quod est agnoscendum, nihil aliud facit nisi Sozomeni, Hebraeis infensissimi scriptoris, vestigiis diligenter insistit. Confitendum quoque est minus invisos quam Christianos Persarum regibus Hebraeos fuisse, utpote cum in Constantinopolitanum imperatorem numquam pronum animum prae se tulissent (Cfr. Josef Wiesehöfer, La Persia antica, Bologna 2003, pag. 115).

(20) Intellege: metu Imperatoris Orientis.

(21) Haec comparatio, uti patet, e Vergilii Aen. XII, 4­9 deducta est. Inflatior tamen magno poeta esse videtur.

(22) Act. I, vv. 344-381, pagg. 72­73. Ad eundem modum Seneca nonnullos institutos dialogos in tragoediis ponit (e.g. in Medea 156-175). Petavius huiuscemodi dialogos ampliores reddit.

(23) Iucundissimus hic versus videtur utpote qui utramque Christi naturam brevi comprehendat. Significat enim Christum Dei filium tantum fuisse ut mori homo voluerit.

(24) Act. IV, vv. 9-46, pagg. 90-91.

(25) Verg. Aen. 10,208: spumant vada marmore verso.

(26) Seneca, Herc. O. 242 : sub rupe tigris hoste conspecto dedit.

(27) Seneca, Phaedra, 350-51: Amat insani/belua ponti Lucaeque boves.

(28) Vide Dictionnaire de biographie française, tome huitième, Paris 1959, pag. 43; praeterea Théatre du XVII siecle I, Paris, 1975, pag. 1330.

(29) Vide Act. III sc. V.

(30) Act. I. sc. I vv. 18-34, tomus II, pag. 300.

(31) Statius Achill. 1,19: magnusque tibi praeludit Achilles (Domitianum poeta laudibus extollit). Baronium Cellotius prope ad litteram subiecisse videtur. Scribit enim Baronius: Nos vero quae interea post illatam martyri necem miseranda valde Cosrohi acciderint, hic ex Theophani Graecorum annalibus referamus. Victus a Martyre Chosroes, iam facile superandus erat ab Imperatore, siquidem adversus eum pro Heraclio pugnaturus Anastasius moriens exurrexit (ex Ann., VIII, p. 245, Venetiis MDCCX). De Chosroe Heraclioque Baronius fusius tractat neque Georgium Pisidam ignorat, cuius carmina in laudem Heraclii condita saeculo XVI ad exitum vergente primum edita sunt.

(32) Ovidius, epist. 4,15: adsit et ut nostros animo fovet igne medullas/figat sic animos in mea vota tuos. Quae Ovidius de Amore scripserat, ad infernorum poenas Cellotius rettulit.

(33) Haec Catholicam doctrinam de vi poenitentiae in articulo mortis adumbrare videntur. Quam vim Tridentina Synodus sanctam voluit (Sessio XIV cap. VII).

(34) Aesch. Pers. 723: Darei umbra percontatur.

(35) Hic non de Apollinis templo Delphico agitur cui Persae, cum in Graeciam irruissent, pepercerunt (vide Herodotum VIII, 36­39), sed de delubro Apollini dicato (quantis ambagibus Cellotius Apollinem innuerit mirum est: teque soli qui meditullio/cortinam populis fatidicam moves). Cfr. Herodotus VIII,33.

(39) Vide e.g. fabulam illam melicam cui titulus Siroe a Petro Metastasio anno MDCCXXVI conscriptam.