The Holy See Search

back
riga

LATINITAS
Opus Fundatum in Civitate Vaticana 

 

Litterae Latinae

"LVMINA FLAMMA" IN EPIGRAMMATE BOBIENSI 30,1

 

      In Epigrammaton Bobiensium carmine XXX, quod Ad puellam inscribitur, legimus:

Oscula, Chrysarium, viscum tibi, lumina flammae:
cum videas, uris; savia tange: ligas (1).

      Epigrammatis testis unus (codex Vaticanus Latinus 2836) corruptas lectiones plerasque praebet: v. 1 chrysarum, in Chrysarium a J. Svennung et S. Mariotti emendatum (2); flama est, in flammae a S. Mariotti emendatum; v. 2 sani ata delitias, in savia tange: ligas ab E. Fraenkel emendatum (ita antea Munari, postea Speyer correxerunt; dignae vero quae memorentur, et fortasse probandae, coniecturae Scaevolae Mariotti savia dans religas vel savia dando ligas).
      Nunc tantummodo v. 1 lectionem flama est pertractabo (abhinc commoditatis causa tantum forma flamma utar(3)). Quae lectio aperte est emendanda, cum subiecta v. 1 duarum sententiarum, asyndeto conexarum, sint pluralia oscula et lumina, non vero singularia viscum et flamma.
      Conspectis apparatibus a Munari et Speyer confectis necnon scriptis a viris doctis de Epigrammatibus postea editis, ad flamma est emendandum tantummodo flammae coniectum esse videtur. Scevolae Mariotti coniecturam et Munari et Speyer in textu critico receperunt(4).
      Flammae optima est coniectura, et quod ad sensum et quod ad palaeographiam pertinet(5). Speyer, qui eam recepit (in apparatu critico legimus "flammae (sc. sunt) Mar. flama est Bob."), pro flammae in locorum similium apparatu quosdam locos similes praebet, in quibus fere omnibus clausula lumina flamm- substantivum flammae forma plurali exhibet: "AL 217, 1 candida sidereis ardescunt lumina flammis (220, 2 sq.(6) Manil. 1, 322(7). 416(8). 5, 511(9). Cypr. Gall. deut. 287 lumina flammas [!]): cfr Thes. 6, 866, 84 sqq. (10)".
      Mihi tamen textus emendari posse et aliter videtur: digna quae defendatur est, mea sententia, tradita lectio flamma, tantummodo est expuncto.
      Nihil obstat quod ad sensum et grammaticam pertinet, cum flamma et singulari et plurali forma ignem significet (cfr Thes. l. L. s.v. flamma).
      Quod ad stilum pertinet, in Graeco epigrammatis fonte (scil. Meleagro: cfr nota 1) singulari formae flamma singularis focus respondet(11). Ita singularem formam flamma, plurali lumina coniunctam, antecedenti singulari formae viscum, plurali oscula coniunctae, respondere videmus (oscula viscum ~ lumina flamma)(12).
      Quod ad palaeographiam, lectio flamma paulo simplicior quam flammae videtur, cum verbum est glossam facile credere possimus, quae, cum rationi metricae non repugnaret in textum irrepere potuit(13).
      Quod postremo ad formam necnon ad memoriam ut dicitur poeticam pertinet, lumina flamma locis valde notis, quamquam casum ablativum exhibentibus, similior videtur quam memorato Claudiani lumina flammae: in primis Vergilio Aen. VI, 300 (in quo illius Charontis facies describitur) canities inculta iacet, stant lumina flamma, necnon Ovidio met. 11, 386 (in quo describitur Pelei lupus, veri similiter ob fabulae novitatem satis notus) rubra suffusus lumina flamma(14). Haud dubio clausulam Vergilianam multi varie imitati sunt et imitando aliquid mutaverunt, ergo quaerere possumus fueritne una ex iis variationibus epigrammatis clausulae exemplar (in primis Claudiani variatio lumina flammae)(15). Magnum tamen pondus habuisse exemplar Vergilianum conicere debemus. Cum quidem in epigrammate flamma nominativus, vero in antecessoribus semper ablativus sit, rationem inter Vergilium (eiusque imitatores) et epigrammatis clausulam lumina flamma sub specie non solum imitationis, sed etiam aemulationis perpendere fortasse poterimus(16).

YORICK GOMEZ GANE

   

(1) In hoc scripto editionis principis textu usus sum: Epigrammata Bobiensia, detexit A. Campana. edidit F. Munari, Romae 1955 (= Munari). Textum criticum eundem praebet Epigrammata Bobiensia, Edidit W. Speyer. Adiectae sunt tabulae XXII, Lipsiae 1963 (= Speyer). Iam Munari ostendit intercedere rationem inter epigramma et Meleagrum AP 5, 96 (95).

(2) Amplius de hac emendatione, necnon de iis quae sequentur, in apparatu editionum a Munari et Speyer curatarum invenies.

(3) Ignotus grammaticus qui scripsit Orthographiam Einsidlensem (in IX saec. codice servatam) formam una m praeditam, quae frequenter in codicibus et aliquando in carminibus epigraphicis invenitur (cfr s.v. flamma in Thes. l. L. VI, 864, 77-80), glossa notavit: ‘flamma’ per duas m (cfr Gramm. suppl. p. 298, 12).

(4) Cfr apparatum editionis a Munari curatae: "flammae (sc. sunt) Mariotti, cfr Claud. de Nupt. Hon. 266 [non crines aequant violae, non lumina flammae], Norden ad Verg. Aen. VI 300 [P. Vergilius Maro, Aeneis Buch VI, Erklärt von Eduard Norden, Leipzig-Berlin 19162, ad v. 300: "stant lumina flamma M2 P2, von Donatus paraphrasiert und von Servius zu 1, 646 zitiert; flammae M1 P1 R. Da Claudianus de nupt. Hon. 266 einen Vers schließt lumina flammae (wenngleich mit anderer Konstruktion), so ist die Variante ziemlich alt, aber schlecht: sie verdankt ihren Ursprung der nicht mehr geläufigen Konstruktion von stare: s. darüber oben zu 22, wo auch der Anschluß an ennianische Phraseologie gezeigt worden ist. Das Vergil (bzw. seine Quelle) auf Charons ... anspiele (gemäß einer verbreiteten Etymologie des Namens, vgl. Waser l. c. 15 f.), bemerkt Cerda"], flama est cod.". Post editionem a Munari confectam Epigrammaton locum Mariotti rursus non tractasse videtur (cfr locupletissimum indicem locorum in S. Mariotti, Scritti di filologia classica, Romae 2000).

(5) Flammae in flamma est corrumpi potuerit, si errore supra litteram e scriptum sit signum aliquod (exempli gratia atramenti macula vel tractus), quod scribae una cum e compendium putaverint (exempla pleraque litterae e compendiis notatae praebet A. Cappelli, Lexicon abbreviaturarum..., Milano 19293, s.v. "e"), ita ut e in corruptum est mutarent.

(6) cui lumina blanda | fundebant flammas.

(7) candidaque ardenti distinguit lumina flamma. Hic tamen substantivum singulari forma invenitur.

(8) In quo lectioni lumina, quam unus codex habet, fortasse est praeferenda tegmina, difficilior et vulgata: in M. Manilii Astronomica, Edidit G. P. Goold, Leipzig 1985 legimus nam squamea dispositis imitatur tegmina flammis. Lectio lumina tamen magni momenti esse videtur, quod ostendit quanta pertinacia librarii clausulam poeticam lumina flamm- memorarent (veri similiter propter notissimum exemplum Verg. Aen. VI, 300, quem supra memoravimus).

(9) aurea Phoebeis certantia lumina flammis.

(10) Quod ad flamma "nitorem, ardorem" significantem iuxta substantiva ad oculos pertinentia, in iam memorato Thes. l. L. invenimus: (de hominibus) Verg. Aen. VI, 300 stant lumina flamma (- ae M1 P1 R: cfr Norden ad l.); Sil. 5, 275 lumina flammis exarsere novis; 15, 27 lascivaque crebras... iaciebant lumina flammas; 17, 409 dira flagrantia lumina flamma...; (de hominibus, nullo substantivo ad oculos pertinente) Verg. Aen. VIII, 620 galeam flammas... vomentem; VIII, 680 geminas cui tempora flammas; (de animalibus) Ov. met. 11, 368 [lupus] rubra suffusus lumina flamma; Sen. Phaedr. 1040 flammam vomunt oculi.

(11) Conicere licebit auctorem fontem Graecum spectasse magis quam Claudiani carmen de Nupt. Hon. 266: non crines aequant violae, non lumina flammae, quamvis de feminae oculis ageretur et substantivum flamma nominativum casum exhiberet (animadvertemus tamen flammae non, ut in Epigrammate Bobiensi, verbo esse coniungi).

(12) Erunt tamen fortasse qui haec argumenta confutent duabus rationibus: saepius imitatores Latinos fontium Graecorum substantiam mutare; nullo pacto stili atque formae perfectionem editores vincturam esse, cum eam consequentes saepius et magnos poetas corrigendos putare possimus.

(13) De tradito est ut a glossa exhorto explicando, sunt qui a priore negent, cum in Ep. Bob. 30, 1 subiecta singularia sint, scribam quendam soloecismum est facere potuisse, nisi causis ad palaeographiam pertinentibus, ut dicunt factum esse cum flammae in flamma est corruptum est. Omnino tamen licet conicere in sententia nullo verbo praedita scribam glossa ad verbum explicandum uti voluisse, et cum glossa uteretur in errorem ut dicitur polarem incidisse, cum substantivum singulare pro plurali glossa notavisset (substantivum singulare "flamma" vicinius enim addito verbo est, ergo scribarum errori magis indulgere licebit). In maiores re vera errores incidit scriba qui nobis tradidit Epigrammata Bobiensia (quocumque in loco apparatus criticus a Speyer confectus adhibeatur). Animadvertendum quoque erit, si forte lectio flammae recta sit, scribam qui est ab e genuit, quamcumque ob causam fecisset, attamen soloecismum oscula (est) et lumina est genuisse. Nihil ergo inter soloecismos a compendio vel a glossa exhortos interesse videtur.

(14) Pretereamus locos fortasse minus notos, ut Silium Italicum 17, 409 dira flagrantia lumina flamma. Quanta pertinacia librarii clausulam poeticam lumina flamm- memorarent, veri similiter propter versum Vergilianum, supra in nota 8 ostendi.

(15) Clausula lumina flamm- in locis aliis invenitur, ubi tamen lumina non ‘oculos’ significat: in Lucretio (qui unus fuit ante Vergilium) bina lucernarum florentia lumina flammis; in Ovidio, Her. XII, 191 per superos oro, per avitae lumina flammae; et in Papinio Statio Theb. X, 117 languida succiduis exspirant lumina flammis. Digni sunt qui memorentur: Vergilius, Georg. III, 433 flammantia lumina torquens; App. Verg., Culex 173 aspectuque micant flammarum lumina torvo; et Ovidius, Her. XII, 107 flammea ... lumina. E soluta oratione utentibus memorari poterunt Seneca, Dial. IV, 35, 5, 7 flamma lumina ardentia, et Quintilianus, Inst. VIII, 5, 29, 2 tamen et lumina illa non flammae.

(16) Proficue animadvertemus etiam in memoratis Ovidio, Met. XI, 386 rubra suffusus lumina flamma et Silio Italico dira flagrantia lumina flamma substantivum flamma, ut in Vergilio, ablativum esse, tamen eos aliquid in imitanda Vergiliana sententia mutavisse, verbo stare reiecto (stare cum ablativo antiquitatem sapit: cfr Norden, cit., ad v. 22, qui confert Vergilium, Aen. XII, 408 pulvere caelum stare vides, Ennium, Ann. 608 V.2 stant pulvere campi, Lucilium 213 stare sentibus pectus) et in Ovidio lumina e nominativo in accusativum mutato. Clausula lumina flamma in locis aliis duobus invenitur (ubi tamen lumina non ‘oculos’ significat; cfr loci quattuor in notis 7 et 10 memorati): in Lucano I, 154 terruit obliqua praestringens lumina flamma, et Silio Italico II, 586 ignea sanguinea radiabant lumina flamma: sexies ergo lumina flamma invenimus, contra bis tantum pro certo lumina flammae (in memorato Claudiano et in Ovidio, in nota 15 memorato, ubi tamen lumina non ‘oculos’ significat).

Scriptum hoc confeci post lectiones, quibus fructuose interfui, de Epigrammatibus Bobiensibus apud Studiorum Universitatem Romanam "La Sapienza" a Prof. Marina Passalacqua doctoratus causa habitas. Humanissimae Prof. Passalacqua, pariterque Leopoldo Gamberale, pro plerisque doctis consiliis gratias agere volo.

   

 
top