Index   Back Top Print

[ AR  - BE  - DE  - EN  - ES  - FR  - IT  - LA  - PL  - PT  - RU  - SL  - SW  - ZH_CN  - ZH_TW ]

ПАСЛЯСІНАДАЛЬНАЯ АПОСТАЛЬСКАЯ
АДГАРТАЦЫЯ

AMORIS LAETITIA

Святога Айца

Францішка

ДА БІСКУПАЎ, ПРЭЗБІТЭРАЎ І ДЫЯКАНАЎ,
ДА КАНСЭКРАВАНЫХ АСОБАЎ,
ДА ХРЫСЦІЯНСКІХ СУЖЭНЦАЎ
І ЎСІХ СВЕЦКІХ ВЕРНІКАЎ ПРА ЛЮБОЎ У СЯМ’І

 

 Пераклад Секцыі па перакладзе літургічных тэкстаў
і афіцыйных дакументаў Касцёла
Камісіі Божага Культу і Дысцыпліны Сакрамэнтаў
пры Канферэнцыі Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі

 

[pdf]

 

1. Радасць любові, якая жыве ў семях, — гэта і радасць Касцёла. Як сцвярджалі айцы Cінода, нягледзячы на шматлікія прыкметы крызісу сужэнства, „імкненне да сямі няспынна жыве, асабліва сярод маладых людзей, і матывуе Касцёл[1]. Як адказ на гэтае імкненне,хрысціянскае пасланне адносна сямі сапраўды з’яўляецца добрай навіной[2].

2. Праца Сінода дазволіла паразважаць над становішчам семяў у сучасным свеце, пашырыць наш погляд і ажывіць нашае разуменне адносна значэння сужэнства і сямі. У той жа час складанасць гэтых тэм паказала нам неабходнасць далейшага адкрытага і больш глыбогакага даследавання некаторых дактрынальных, маральных, духоўных і пастырскіх пытанняў. Разважанне пастыраў і тэолагаў, калі яно вернае Касцёлу, калі шчырае, рэалістычнае і творчае, дапаможа нам унесці большую яснасць. Дыскусіі, якія адбываюцца ў СМІ або ў публікацыях і нават сярод людзей Касцёла, падыктаваны неўтаймаваным жаданнем неабдумана і неабгрунтавана змяніць усё, вырашыць усё з дапамогай агульных нормаў або зрабіць далёкія высновы з некаторых тэалагічных разважанняў.

3. Нагадваючы, што „час важнейшы за прастору“, хачу падкрэсліць, што не ўсе дактрынальныя, маральныя або пастырскія дыскусіі павінны праходзіць з удзелам Настаўніцкага Інстытута Касцёла. Безумоўна, у Касцёле павінна быць еднасць дактрыны і дзеяння, але гэта не перашкаджае існаванню розных інтэрпрэтацый пэўных аспектаў вучэння або некаторых высноў, якія вынікаюць з яго. Так будзе адбывацца да таго часу, пакуль Дух не прывядзе нас да поўнай праўды (пар. Ян 16, 13), гэта значыць, пакуль цалкам не ўвядзе нас у таямніцу Хрыста, калі мы зможам бачыць усё Ягонымі вачыма. Акрамя таго, у кожнай краіне або рэгіёне можна шукаць рашэнні, больш звязаныя з інкультурацыяй, якая ўлічвае традыцыі і мясцовыя выклікі. Таму што „культуры істотна адрозніваюцца паміж сабой і кожны агульны прынцып […] патрабуе інкультурацыі для таго, каб ён захоўваўся і прымяняўся ў жыцці“[3].

4. Ва ўсякім выпадку я павінен сказаць, што праца Сінода была вельмі прыгожай і ўнесла шмат святла. Я выказваю ўдзячнасць за ўвесь гэты ўклад, які дапамог мне ўсебакова прыгледзецца да праблем сем’яў у свеце. Усе выступленні айцоў, якіх я выслухаў з вялікай увагай, здаліся мне каштоўным шматграннікам, сфармаваным многімі слушнымі клопатамі і пытаннямі, якія ставіліся сумленна і шчыра. Таму я палічыў адпаведным напісаць паслясінадальную апостальскую адгартацыю, якая сабрала б плён апошніх двух Сінодаў пра сям’ю, дадаючы іншыя развагі, якія маглі б задаць напрамак разважанням, дыялогу ці пастырскай дзейнасці, а таксама натхнілі б, стымулявалі і падтрымалі сем’і ў іх ахвярнасці і ў цяжкасцях.

5. Гэтая адгартацыя набывае асаблівае значэнне ў кантэксце Юбілейнага Года Міласэрнасці. Па­першае, я лічу яе прапановай для хрысціянскіх сем’яў, якая заахвоціць іх цаніць дары сужэнства і сям’і, а таксама падтрымае моцную і поўную любоў і такія каштоўнасці, як вялікадушнасць, зацікаўленасць, адданасць і цярплівасць. Па­другое, яна прагне заахвоціць кожнага быць знакам міласэрнасці і блізкасці там, дзе сямейнае жыццё рэалізуецца недасканала або не праходзіць у згодзе і радасці.

6. Прадстаўляючы тэкст, пачну з уводзін, натхнёных Святым Пісаннем, якія нададуць адпаведны тон. Зыходзячы з гэтага буду разважаць над актуальным становішчам сем’яў, каб цвёрда стаяць на зямлі. Потым нагадаю асноўныя пытанні вучэння Касцёла пра сужэнства і сям’ю, каб гэтак даць месца двум цэнтральным раздзелам, прысвечаным любові. Затым пакажу некаторыя пастырскія шляхі, якія паслужаць стварэнню грунтоўных і плённых сямейных асяродкаў паводле Божага плану, а адзін раздзел прысвячу выхаванню дзяцей. Далей затрымаюся на запрашэнні да міласэрнасці і пастырскага распазнавання сітуацый, якія не цалкам адпавядаюць таму, што нам прапануе Пан, а ў канцы коратка акрэслю духоўнасць сям’і.

7. Дзякуючы багаццю двухгадовага роздуму, які дала праца над сінодам, дадзеная адгартацыя па­рознаму ахоплівае шматлікія і вельмі разнастайныя тэмы. Гэтым тлумачыцца яе аб’ём. Таму я не рэкамендую чытаць усё хутка. Найбольш яна паслужыць сем’ям і асобам, якія працуюць у пастырстве сем’яў, калі яны будуць паглыблена вывучаць яе чарговыя часткі або шукаць у ёй таго, што можа спатрэбіцца ў кожнай канкрэтнай сітуацыі. Магчыма, напрыклад, што сужэнствы будуць больш атаясамлівацца з чацвёртым і пятым раздзеламі, пастыры асабліва зацікавяцца шостым раздзелам, а ўсе будуць вельмі зацікаўлены восьмым раздзелам. Спадзяюся, што пры чытанні кожны адчуе пакліканне з любоўю клапаціцца пра жыццё сем’яў, паколькі яны „з’яўляюцца не праблемай, а ў першую чаргу магчымасцю[4].

 

Раздзел I

У святле Слова

8. У Бібліі шмат гаворыцца пра сем’і, пакаленні, шмат там гісторый кахання і сямейных крызісаў, пачынаючы з першай старонкі, дзе прадстаўлена сям’я Адама і Евы з яе цяжарам насілля, але і з сілай жыцця, якое працягваецца (пар. Быц 4), аж да самай апошняй старонкі, дзе гаворыцца пра заручыны Абранніцы і Ягняці (пар. Ап 21, 2.9). Два дамы, апісаныя Езусам, пабудаваныя на скале і на пяску (пар. Мц 7, 24­27), ілюструюць многія сямейныя сітуацыі, створаныя ў свабодзе іх жыхароў, паколькі, як напісаў паэт, „кожны дом — гэта свечнік“[5]. Цяпер увойдзем у адзін з гэтых дамоў пад кіраўніцтвам псальміста і пад песню, якая і сёння гучыць як на габрэйскай, так і на хрысціянскай літургіі шлюбу:

„Шчаслівы кожны, хто баіцца Пана, хто ходзіць Ягонымі шляхамі. Плён працы рук сваіх будзеш спажываць, будзеш шчаслівы і добра табе будзе. Жонка твая, як урадлівая вінаградная лаза ў сценах дому твайго. Сыны твае, як аліўкавыя парасткі, вакол стала твайго. Вось так будзе благаслаўлёны чалавек, які баіцца Пана. Няхай благаславіць цябе Пан з Сіёна, і ты ўбачыш дабрабыт Ерузалема ва ўсе дні жыцця свайго. Убачыш патомства сыноў сваіх. Спакой над Ізраэлем“ (Пс 128 [127], 1­6).

Ты і твая жонка

9. Вось, мы пераступаем парог гэтага бесклапотнага дому, дзе сям’я сядзіць за святочным сталом. У цэнтры мы бачым бацьку і маці з усёй іх гісторыяй кахання. У іх спаўняецца той першасны план, які сам Хрыстус цытуе з моцай: „Хіба вы не чыталі, што Стварыцель спачатку стварыў іх мужчынам і жанчынай?“ (Мц 19, 4). А кніга Быцця нагадвае: „Таму пакіне мужчына бацьку свайго і маці сваю і прылепіцца да жонкі сваёй; і стануць яны адным целам“ (2, 24).

10. Цудоўныя два першыя раздзелы кнігі Быцця прадстаўляюць нам чалавечую пару ў яе фундаментальнай рэальнасці. У тэксце на пачатку Бібліі бачны пэўныя вырашальныя сцверджанні. Першае, падагульненае Езусам, кажа: „Стварыў Бог чалавека на свой вобраз, на вобраз Божы стварыў яго: стварыў мужчынам і жанчынай“ (Быц 1, 27). Нечаканай паралеллю, якая тлумачыць „вобраз Бога“, з’яўляецца менавіта пара „мужчыны і жанчыны“. Ці гэта азначае, што сам Бог адораны цялеснымі рысамі або тое, што Яму спадарожнічае Божая спадарожніца, як верылі некоторыя старажытныя рэлігіі? Зусім не, бо мы ведаем, як рашуча Біблія адкінула гэтыя ідалапаклонніцкія перакананні, пашыраныя сярод канаанцаў Святой Зямлі. Захоўваецца трансцэндэнтнасць Бога, але паколькі Ён адначасова з’яўляецца Стварыцелем, то плоднасць чалавечай пары з’яўляецца жывым і эфектыўным „вобразам“, бачным знакам стваральнага акту.

11. Пара, якая любіць і нараджае жыццё, — гэта сапраўдны жывы „вобраз“ (але не з каменю або золата, якія забараняе Дэкалог), здольны паказаць Бога­Стварыцеля і Збаўцу. Таму плодная любоў становіцца сімвалам інтымнай рэчаіснасці Бога (пар. Быц 1, 28; 9, 7; 17, 2­5.16; 28, 3; 35, 11; 48, 3­4). З гэтай прычыны апавяданне кнігі Быцця паводле так званай „святарскай традыцыі“ прасякнута некалькімі генеалогіямі (пар. 4, 17­22.25­26; 5; 10; 11, 10­32; 25, 1­4. 12­17. 19­26; 36). Сапраўды, здольнасць чалавечай пары нараджаць — гэта шлях, па якім развіваецца гісторыя збаўлення. У гэтым святле плённыя адносіны сужэнцаў становяцца вобразам, які служыць адкрыццю і апісанню таямніцы Бога, якую сузіраюць хрысціяне, пазнаючы ў Святой Тройцы Бога Айца, Сына і Духа любові. Трыадзіны Бог — гэта камунія любові, а сям’я — яе жывое адлюстраванне. Святло праліваюць нам словы св. Яна Паўла ІІ: „Наш Бог у сваёй найбольш інтымнай таямніцы не застаецца адзінокім, але ўтварае сям’ю, паколькі ў таямніцы ўтрымліваецца айцоўства, сыноўства і сама сутнасць сям’і, якой ёсць любоў. Любоўю ў гэтай Божай сям’і ёсць Дух Святы“[6]. Таму сям’я — гэта не штосьці чужое самой сутнасці Бога[7]. Гэты трынітарны аспект сужэнскай пары набывае новую форму ў тэалогіі Паўла, калі апостал звязвае яе з „таямніцай“ з’яднання паміж Хрыстом і Касцёлам (пар. Эф 5, 21­33).

12. Езус у сваім разважанні на тэму сям’і адсылае нас таксама да іншай старонкі кнігі Быцця, да другога раздзела, дзе з’яўляецца цудоўны партрэт сужэнскай пары з бліскучымі дэталямі. Разгледзім толькі дзве. Першая з іх — гэта неспакой мужчыны, які шукае сабе „адпаведнай дапамогі“ (2, 18. 20), здольнай вырашыць праблему яго адзіноты, якая непакоіць і якую не задавольвае прысутнасць жывёл і ўсяго стварэння. Габрэйскі выраз у арыгінале адсылае нас да непасрэдных адносінаў, амаль тварам у твар у маўклівым дыялогу, паколькі ў любові маўчанне часам больш красамоўнае за словы. Гэта сустрэча з абліччам, з канкрэтным „ты“, якое адлюстроўвае Божую любоў і з’яўляецца „пачаткам поспеху, дапамогай, падобнай да сябе, і калонай апоры“ (пар. Сір 36, 24), як кажа адзін біблійны мудрэц. Або, як усклікае каханая у Песні песняў у вялікім закліку любові і ў дары ўзаемнасці: „Мой каханы — мой, а я — ягоная [...]. Я належу майму каханаму, а мой каханы — мне“ (2, 16; 6, 3).

13. З гэтага спаткання, якое лечыць адзіноту, вынікае перадача жыцця і сям’я. Гэта другая дэталь, якую мы можам падкрэсліць: Адам, будучы чалавекам усіх часоў і ўсіх рэгіёнаў нашай планеты, разам са сваёй жонкай дае пачатак новай сям’і, як сказаў Езус, цытуючы кнігу Быцця: „злучыцца з жонкай сваёй, і будуць двое адным целам“ (Мц 19, 5; пар. Быц 2, 24). Дзеяслоў „злучыцца“ ў габрэйскім арыгінале азначае шчыльнае сугучча, фізічнае і ўнутранае прыліпанне да той ступені, якая выкарыстоўваецца для апісання еднасці з Богам: „да Цябе імкнецца душа мая“, спявае псальміст (Пс 63 [62], 9). Такім чынам сужэнская еднасць мае не толькі сексуальнае і цялеснае вымярэнне, але з’яўляецца таксама добраахвотным адорваннем любоўю. Плёнам гэтай сувязі з’яўляецца тое, што „яны становяцца адным целам“ у фізічных абдымках ці то ў еднасці сэрцаў і жыцця, а можа быць і ў дзіцяці, якое нараджаецца з абаіх, аб’ядноўваючы як генетычна, так і духоўна два „целы“.

Сыны твае, як аліўкавыя парасткі

14. Вернемся да спеву псальміста. У ім з’яўляюцца ў доме, дзе мужчына і яго жонка сядзяць за сталом, таксама дзеці, якія спадарожнічаюць ім „як аліўкавыя парасткі“ (Пс 128 [127], 3), гэта значыць, поўныя энергіі і жыццёвых сіл. Калі бацькі — гэта падмурак дома, дзеці — „жывыя камяні“ сям’і (пар. 1 П 2, 5). Паказальна, што ў Старым Запавеце словам, якое найчасцей сустракаецца для азначэння Бога (JHWH, Пан), зяўляецца „сын“ (ben), тэрмін, які адсылае да габрэйскага дзеяслова „будаваць“ (banah). Таму ў псальме 127 (126) дар дзяцей праслаўляецца з дапамогай вобразаў, якія адносяцца да будаўніцтва дома або да сацыяльнага і гандлёвага жыцця, якое адбывалася ў гарадской браме: „Калі Пан не будуе дом, то будаўнікі працуюць дарэмна. [...] Вось нашчадкі — спадчына ад Пана, а плод улоння — узнагарода. Быццам стрэлы ў руцэ асілка, так сыны маладыя. Шчаслівы той чалавек, які напоўніў імі свой калчан, ён не будзе саромецца, калі будуць яны размаўляць з ворагам у браме“ (1. 3­5). Гэта праўда, што тыя вобразы адлюстроўваюць культуру старажытнага грамадства, але наяўнасць дзяцей — прыкмета паўнаты сям’і на працягу гісторыі збаўлення, з пакалення ў пакаленне.

15. У гэтай перспектыве мы можам пазнаць іншае вымярэнне сям’і. Ведаем, што ў Новым Запавеце гаворыцца пра „Касцёл, які збіраецца ў доме“ (пар. 1 Кар 16, 19; Рым 16, 5; Клс 4, 15; Філ 2). Жыццёвая прастора сям’і можа ператварыцца ў хатні Касцёл, у месца правядзення Эўхарыстыі, месца прысутнасці Хрыста, які сядзіць за адным сталом. Незабыўная сцэна намалявана ў Апакаліпсісе: „Вось стаю каля дзвярэй і стукаю. Калі хто пачуе Мой голас і адчыніць дзверы, увайду да яго і буду вячэраць з ім, а ён са Мною“ (3, 20). Такім чынам тут паказаны дом, у якім прысутнічае Бог, супольная малітва і праз гэта — бласлаўленне Пана. Уласна гэта сцвярджае псальм 128 (127), які мы ўзялі за зыходны пункт: „Вось так будзе благаслаўлёны чалавек, які баіцца Пана. Няхай благаславіць цябе Пан з Сіёна“ (4­5).

16. Біблія таксама разглядае сям’ю як месца катэхезы дзяцей. Гэта выразна бачна ў апісанні святкавання Пасхі (пар. Зых 12, 26­27; Дрг 6, 20­25), а потым — у юдэйскай хагадзе ці ў дыялагічным апавяданні, якое спадарожнічае абраду пасхальнай вячэры. У чарговы раз псальм праслаўляе сямейнае вызнанне веры: „Усё, што чулі мы і што пазналі, пра што распавядалі нам айцы, раскажам будучаму пакаленню пра хвалу Пана і Ягоную моц, пра цуды Ягоныя, якія здзейсніў. Абвясціў сведчанні ў Якубе і закон устанавіў у Ізраэлі, які перадаў айцам нашым, каб аб Ім павучалі дзяцей сваіх і каб ведалі гэта пазнейшыя пакаленні, сыны, якія народзяцца ў іх“ (Пс 78 [77], 3­6). Таму сям’я — гэта месца, дзе бацькі становяцца для сваіх дзяцей першымі настаўнікамі веры. Гэта тая задача, якую яны выконваюць сваімі сіламі, асоба вучыць асобу. „Калі ў будучым сын твой спытаецца ў цябе [...], адкажаш яму“ (Зых 13, 14). Такім чынам розныя пакаленні будуць узносіць сваю песню Пану, „хлопцы і дзяўчаты, старцы і падлеткі“ (Пс 148, 12)

17. Бацькі маюць абавязак дакладна выконваць сваю адукацыйную місію, як часам вучаць біблійныя мудрацы (пар. Прып 3, 11­12; 6, 20­22; 13, 1; 22, 15; 23, 13­ 14; 29, 17). Дзеці пакліканы прыняць і споўніць запаведзь: „Шануй бацьку свайго і маці сваю“ (Зых 20, 12), дзе дзеяслоў „шанаваць“ азначае поўнае выкананне сямейных і грамадскіх абавязкаў без рэлігійных апраўданняў іх занядбання (пар. Мк 7, 11­13). Бо па сутнасці: „Хто шануе айца, той чыніць уміласціўленне за грахі, а хто шануе маці сваю, той быццам скарбы збірае“ (Сір 3, 3­4).

18. Евангелле таксама нагадвае нам, што дзеці — гэта не ўласнасць сям’і, што яны маюць свой уласны жыццёвы шлях. Хоць Езус сапраўды паказаны нам як узор паслухмянасці сваім зямным бацькам, што Ён падпарадкоўваецца ім (пар. Лк 2, 51), але праўда і тое, што Ён указвае на жыццёвы выбар дзіцяці і на яго ўласнае хрысціянскае пакліканне, што можа патрабаваць адасаблення, каб ісці сваім шляхам да Божага Валадарства (пар. Мц 10, 34­37; Лк 9, 59­62). Больш за тое, ва ўзросце дванаццаці гадоў Ён адказаў Марыі і Юзафу, што Яму трэба выканаць яшчэ адну, больш узнёслую місію па­за сваёй гістарычнай сям’ёй (пар. Лк 2, 48­50). Таму трэба падкрэсліць патрэбу іншых, глыбокіх сувязяў таксама і ў сямейных адносінах: „Маці Мая і браты Мае — гэта тыя, хто слухае слова Божае і выконвае яго“ (Лк 8, 21). Акрамя таго, надаючы ўвагу дзецям, якія ў старажытных грамадствах Блізкага Усходу разглядаліся як прадметы, пазбаўленыя нейкіх асаблівых правоў, а нават як частка сямейнай маёмасці, Езус даходзіць да таго, што паказвае іх дарослым амаль як настаўнікаў дзякуючы іх простаму і спантаннаму даверу да іншых: „Сапраўды кажу вам: Калі не навернецеся і не станеце як дзеці, не ўвойдзеце ў Валадарства Нябеснае. Таму кожны, хто прынізіць сябе, як дзіця гэтае, той будзе большым у Валадарстве Нябесным“ (Мц 18, 3­4).

Шлях крыві і пакуты

19. Ідылія, якую паказвае псальм 128 (127), не адмаўляе горкай рэчаіснасці, прадстаўленай у Святым Пісанні. Гэта прысутнасць болю, зла, гвалту, якія руйнуюць сям’ю і яе інтымную супольнасць жыцця і кахання. Небеспадстаўна прамова Хрыста адносна сужэнства (пар. Мц 19, 3­9) уключана ў палеміку на тэму разводу. Божае слова — нястомны сведка гэтага цёмнага вымярэння, якое адкрываецца ўжо на пачатку, калі разам з грахом адносіны кахання і чыстасці паміж мужчынам і жанчынай ператвараюцца ў дамінаванне: „да мужа твайго будзе скіравана прагненне тваё, а ён будзе панаваць над табою“ (Быц 3, 16).

20. Гэта шлях пакуты і крыві, якім прасякнута шмат старонак Бібліі, пачынаючы ад братазабойчага гвалту Каіна ў дачыненні да Абэля, а таксама розных спрэчак паміж дзецьмі і жонкамі патрыярхаў Абрагама, Ісаака і Якуба, да трагедый, якія перапаўнялі крывёй сям’ю Давіда пасля многіх сямейных цяжкасцяў, прысутнічалі ў гісторыі Тобія або ў горкім прызнанні пакінутага Ёва: „Браты ўцяклі ад мяне, староняцца мяне знаёмыя, найбліжэйшыя і хатнія расчаравалі. [...] Жонцы мой подых нямілы, і я — смурод для сваіх дзяцей (пар. Ёў 19, 13­14.17).

21. Сам Езус нарадзіўся ў сціплай сям’і, якая неўзабаве павінна была ўцякаць на чужыну. Ён увайшоў у дом Пятра, чыя цешча была хворай (пар. Мк 1, 30­31); дазволіў уцягнуць сябе ў драму смерці дома Яіра або дома Лазара (пар. Мк 5, 22­24. 35­44; Ян 11, 1­44); выслухаў крык роспачы ўдавы з Наіна перад абліччам смерці яе сына (пар. Лк 7, 11­15); адрэагаваў на крык бацькі эпілептыка ў малой вёсцы (пар. Мк 9, 17­27); сустракаўся з мытнікамі, як Мацвей і Закхей, у іх уласных дамах (пар. Мц 9, 9­13; Лк 19, 1­10), а таксама з грэшнікамі, як жанчына, якая ўвайшла ў дом фарысея (пар. Лк 7, 36­50). Ён ведаў турботы і канфлікты сем’яў, кажучы пра іх у сваіх прыпавесцях: пачынаючы ад сітуацыі, калі дзеці пакідаюць свае дамы, каб шукаць прыгод (пар. Лк 15, 11­32), да цяжкіх сыноў, чые паводзіны не паддаюцца тлумачэнню (пар. Мц 21, 28­31), або да ахвяр гвалту (пар. Мк 12, 1­9). Ён клапоціцца таксама пра вясельную гасціну, якая можа апынуцца пад пагрозай зрыву з­за адсутнасці віна (пар. Ян 2, 1­10) або адгаворак гасцей (пар. Мц 22, 1­10), а таксама адчувае смутак з прычыны страты манеты ў беднай сям’і (пар. Лк 15, 8­10).

22. У гэтым сціслым аглядзе мы можам убачыць, што Божае слова не з’яўляецца наборам абстрактных тэорый, але спадарожнікам сем’яў, якія перажываюць крызіс і розныя пакуты, яно ўказвае ім мэту дарогі, калі Бог „вытра кожную слязу з іх вачэй, і ўжо не будзе ні смерці, ні смутку, ні плачу, ні болю“ (Ап 21, 4).

Праца рук тваіх

23. На пачатку псальма 128 (127) бацька паказаны як працаўнік, які справай сваіх рук можа падтрымліваць фізічны дабрабыт і душэўны спакой сваёй сям’і: „З працы рук сваіх будзеш спажываць, будзеш шчаслівы і добра табе будзе“ (Пс 128 [127], 2). Тое, што праца — гэта асноўны элемент годнасці чалавечага жыцця, вынікае з першых старонак Бібліі, дзе чытаем, што „Бог узяў чалавека і размясціў яго ў Эдэнскім садзе, каб яго апрацоўваў і даглядаў“ (Быц 2, 15). Гэта вобраз працаўніка, які, ператвараючы матэрыю і выкарыстоўваючы сілы стварэння, здабывае „цяжка зароблены хлеб“ (Пс 127 [126], 2), а таксама ўдасканальвае самога сябе.

24. Праца дазваляе адначасова развіваць грамадства, утрымліваць сям’ю і забяспечваць яе стабільнасць і плоднасць: „ты ўбачыш дабрабыт Ерузалема ва ўсе дні жыцця свайго! Убачыш патомства сыноў сваіх!“ (Пс 128 [127], 5­6). У кнізе Прыпавесцяў паказана таксама задача маці сям’і, праца якой апісана ва ўсіх штодзённых падрабязнасцях і выклікае пахвалу мужа і дзяцей (пар. 31, 10­31). Сам апостал Павел ганарыўся, што не быў цяжарам для іншых, бо працаваў сваімі рукамі і такім чынам забяспечваў сабе ўтрыманне (пар. Дз 18, 3; 1 Kар 4, 12; 9, 12). Да той ступені ён быў перакананы ў неабходнасці працы, што ўсталяваў жалезны прынцып для сваіх супольнасцяў: „Хто не хоча працаваць, няхай таксама не есць“ (2 Тэс 3, 10; пар. 1 Тэс 4, 11).

25. Кажучы гэта, мы разумеем, што беспрацоўе і няпэўнасць працы становяцца пакутай, як напісана ў невялікай кнізе Рут і як нагадвае Езус у прыпавесцях аб працаўніках, якія вымушаны бяздзейна сядзець на вясковым рынку (пар. Мц 20, 1­16), або што Ён сам зведаў прынамсі тады, калі яго акружылі няшчасныя і галодныя людзі. Менавіта гэта трагічна перажывае грамадства ў многіх краінах, а недахоп крыніц працы па­рознаму закранае духоўны спакой сем’яў.

26. Мы не можам забываць пра зло, якое грэх нясе ў грамадства, калі чалавек паводзіць сябе як тыран у дачыненні да прыроды, калі знішчае яе, эгаістычна, а нават жорстка яе выкарыстоўвае. У выніку гэтага адбываецца спусташэнне глебы (пар. Быц 3, 17­19) і сацыяльна­эканамічная няроўнасць, супраць якой выразна ўзносіцца голас прарокаў, пачынаючы ад Іллі (пар. 1 Вал 21) аж да словаў Езуса супраць несправядлівасці (пар. Лк 12, 12, 13­21; 16, 1­31).

Чуласць абдымкаў

27. Хрыстус увёў перш за ўсё ў якасці распазнавальнага знака яго вучняў закон любові і самаахвяр­насці дзеля іншых (пар. Мц 22, 39, Ян 13, 34), а замацаваў гэта ў прынцыпе, аб якім бацька ці маці часта даюць сведчанне ў сваім жыцці: „Ніхто не мае большай любові за тую, калі хто жыццё сваё аддае за сяброў сваіх“ (Ян 15, 13). Больш за тое, плёнам любові з’яўляецца міласэрнасць і прабачэнне. Вельмі сімвалічнай у гэтым сэнсе з’яўляецца сцэна, якая паказвае чужаложніцу на двары ерузалемскай святыні ў коле яе абвінаваўцаў, якая застаецца потым адна з Езусам, а Ён не асуджае яе і заклікае да больш годнага жыцця (пар. Ян 8, 1­11).

28. На гарызонце любові, якая з’яўляецца цэнтральнай для хрысціянскага досведу сужэнства і сям’і, вылучаецца яшчэ адна цнота, пра якую часта забываюць у цяперашні час бурлівых і неглыбокіх адносінаў, а менавіта чуласць. Звернемся да поўнага слодычы і дынамікі псальма 131 (130). Як мы заўважаем таксама ў іншых тэкстах (пар. Зых 4, 22; Іс 49, 15; Пс 27 [26], 10), сувязь паміж верным і яго Панам выяўляецца ў рысах айцоўскай або матчынай любові. Тут з’яўляецца далікатная і чулая інтымнасць паміж маці і дзіцем. Немаўля спіць на руках сваёй маці, пасля чаго яна корміць яго грудзямі. Гэта (як выражае габрэйскае слова gamul) ужо абуджанае дзіця, якое свядома трымаецца маці, якая носіць яго на руках. Таму гэта свядомая, а не толькі біялагічная інтымнасць. Псальміст спявае: „Але суцяшаў і супакойваў маю душу, як немаўля, аднятае ад грудзей сваёй мацi“ (Пс 131 [130], 2). У той жа час, мы можам згадаць іншую сцэну, дзе прарок Осія ўкладвае ў вусны Бога як Айца наступныя ўзрушлівыя словы: „Калі Ізраэль быў дзіцём, Я палюбіў яго [...]. Я сам вучыў Эфраіма хадзіць [...]. Я прыцягваў яго повязямі чалавечнасці, повязямі любові, і быў для яго як той, хто зняў з ягоных сківіц ярмо, Я схіляўся над ім і карміў яго“ (11, 1.3­4).

29. Зыходзячы з веры і любові, ласкі і зацікаўленасці чалавечай сям’і і Найсвяцейшай Тройцы, мы разважаем пра сям’ю, якую Божае слова перадае ў рукі мужчыны, жанчыны і дзяцей, каб яны ўтваралі супольнасць асобаў, якая была б вобразам еднасці паміж Айцом, Сынам і Духам Святым. Дзейнасць, якая выхоўвае і памнажае жыццё, у сваю чаргу з’яўляецца адлюстраваннем стваральнай справы Айца. Сям’я паклікана да супольнай штодзённай малітвы, чытання Божага слова і эўхарыстычнай камуніі, каб развіваць любоў і ўсё больш станавіцца святыняй, у якой жыве Дух Святы.

30. Кожная сям’я з’яўляецца іконай Сям’і з Назарэта, з яе штодзённай працай, а нават жахам, калі яна вымушана была цярпець незразумелы гвалт Ірада — трагічны досвед, які паўтараецца таксама і сёння ў жыцці многіх сем’яў няшчасных уцекачоў і тых, хто церпіць голад. Падобна, як Мудрацы, сем’і запрошаныя разважаць пра Дзіця і Яго Маці, каб упасці ніцма і аддаць Яму паклон (пар. Мц 2, 11). Падобна, як Марыя, яны заахвочаныя адважна і ў спакоі духу спаўняць свае сямейныя абавязкі, сумныя і захапляльныя, берагчы Божыя цуды і разважаць пра іх (пар. Лк 2, 19. 51). У скарбніцы сэрца Марыі ёсць таксама ўсе справы кожнай з нашых сем’яў, якія Яна клапатліва захоўвае. Таму Яна можа нам дапамагчы інтэрпрэтаваць іх, каб распазнаць у сямейнай гісторыі Божы заклік.


 

Раздзел ІІ

Рэальснасць і праблемы сям’і

31. Дабро сям’і мае ключавое значэнне для будучыні свету і Касцёла. Безліч разоў праводзіўся аналіз, прысвечаны сужэнству і сям’і, іх цяжкасцям і сучасным выклікам. Трэба звярнуць увагу на канкрэтную рэчаіснасць, паколькі „патрабаванні і заклікі Духа змяшчаюцца таксама ў саміх гістарычных падзеях“, праз якія „Касцёл можа глыбей пазнаваць невычарпальную таямніцу сужэнства і сям’і“[8]. Я не маю намеру прадстаўляць тут усё, што можна сказаць на тэму розных праблем, звязаных з сям’ёй у сучаснай сітуацыі. Аднак, паколькі айцы Сінода выказалі пэўны погляд на становішча сем’яў ва ўсім свеце, лічу слушным падагуліць некаторыя пастырскія высновы, дадаючы іншыя прычыны для непакою, якія вынікаюць з майго ўласнага назірання.

Сучасная сітуацыя сям’і

32. „Верныя вучэнню Хрыста мы глядзім на сітуацыю сучаснай сям’і ва ўсёй яе складанасці, у яе святле і ценях [...]. Антрапалагічна­культурныя змены ўплываюць сёння на ўсе аспекты жыцця і патрабуюць аналітычнага і дыферэнцыраванага падыходу“[9]. У кантэксце некалькіх мінулых дзесяцігоддзяў біскупы Іспаніі ўказалі на большую свабоду ў хатняй рэчаіснасці: „справядлівы падзел клопатаў, абавязкаў і задач, [...] большая ўвага да асабістых адносінаў паміж сужэнцамі можа спрыяць гуманізацыі ўсяго сямейнага жыцця. [...] Ні грамадства, у якім мы жывём, ні тое, у якім напрамку мы ідзём, не дазваляе нам неразважна трымацца формаў і ўзораў з мінулага“[10]. Аднак „мы ўсведамляем галоўны напрамак антрапалагічна­культурных зменаў, з прычыны якіх людзі менш, чым у мінулым, падтрымліваюцца грамадскімі структурамі у іх эмацыянальным і сямейным жыцці“[11].

33. З другога боку, „мы павінны таксама ўзяць пад увагу рост пагрозы з боку неўтаймаванага індывідуалізму, які скажае сямейныя сувязі і вядзе да трактавання кожнага члена сям’і як адзінокага вострава, і, як вынік, да таго, што ў некаторых выпадках дамінуе ідэя суб’екта, які развіваецца згодна з уласнымі жаданнямі, якія ўзводзяцца ў абсалют“[12]. „Напружанні, выкліканыя гіпербалізаванай індывідуалістычнай культурай валодання, і прыемнасці нараджаюць у межах сем’яў сітуацыю нецярпімасці і агрэсіі“[13]. Акрамя таго, я хацеў бы звярнуць увагу на тэмп сучаснага жыцця, стрэс, сацыяльную арганізацыю і арганізацыю працы, паколькі гэта культурныя фактары, якія ўскладняюць прыняцце трывалых рашэнняў. У той жа час мы сустракаемся з двухсэнсоўнымі з’явамі. Напрыклад, цэніцца такая персаналізацыя, якая звяртае ўвагу на сапраўднасць, а не на здзяйсненне прадпісаных паводзінаў. Гэта можа дапамагчы ў развіцці розных здольнасцяў і спантаннасці, але пры дрэннай накіраванасці можа весці да пастаяннага недаверу, уцёкаў ад абавязкаў, замкнёнасці ў камфорце, нахабства. Свабода выбару дазваляе планаваць сваё жыццё і развіваць тое, што ў нас найлепшае, але калі няма высакародных мэтаў і асабістай дысцыпліны, яна ператвраецца ў няздольнасць да велікадушнай самаахвярнасці. Сапраўды, у многіх краінах, у якіх зніжаецца колькасць шлюбаў, усё больш асобаў вырашае жыць у адзіноце або ў сужыцці. Мы можам таксама падкрэсліць вартае пахвалы пачуццё справядлівасці; але калі яго няправільна разумець, то яно ператварае грамадзян у кліентаў, якія дабіваюцца толькі аказання паслуг.

34. Калі гэтыя пагрозы ўплываюць на спосаб разумення сям’і, яна можа стаць пераходным месцам, да якога мы скіроўваемся, калі нам гэта зручна, або куды мы ідзём тады, калі маем намер дабівацца правоў, у той час як сувязі становяцца залежнымі ад няпэўных акалічнасцяў і капрызных жаданняў. Сапраўды, сёння лёгка пераблытаць сапраўдную свабоду з ідэяй, што кожны думае паводле ўласных уяўленняў, быццам акрамя індывідуальных асобаў няма ніякіх ісцін, каштоўнасцяў, прынцыпаў, якія задаюць нам кірунак, быццам усё аднолькавае і ўсё дазволена. У гэтым кантэксце ідэал сужэнства, з яго выключнасцю і стабільнасцю, руйнуецца прынагоднымі правіламі добрага тону або капрызнымі пачуццямі. Людзі баяцца адзіноты, прагнуць абароненасці і вернасці, але ў той жа час паглыбляецца страх перад зняволеннем адносінамі, якія маглі б перашкодзіць дасягненню асабістых спадзяванняў.

35. Як хрысціяне, мы не можам адмовіцца ад прапанавання сужэнства толькі таму, што не хочам супярэчыць сучасным адчуванням, модзе або з­за пачуцця непаўнавартаснасці з увагі на маральны і чалавечы заняпад. Мы пазбавілі б свет каштоўнасцяў, якія можам і павінны аднавіць. Гэта праўда, што няма сэнсу спыняцца на рытарычным абвінавачанні сучаснага зла, нібы гэта нешта зменіць. Не служыць таксама ніякай мэце спроба навязваць нормы сілай улады. Ад нас чакаюць больш адпаведнага і шчодрага высілку, які грунтуецца на прадстаўленні прычын і матывацыі, каб наша абарона сужэнства і сям’і паспрыяла боль­шай гатоўнасці людзей адказваць на ласку, якую ім дае Бог.

36. У той жа час, мы павінны быць пакорнымі і рэалістамі, прызнаючы, што часам наш спосаб прадстаўлення хрысціянскіх перакананняў і трактавання людзей выклікае сёння нараканні, таму нам патрэбна здаровая самакрытыка. З другога боку, мы часта прадстаўлялі сужэнства такім чынам, што яго мэта аб’яднання, заахвочванне да ўзрастання ў любові і ідэал узаемадапамогі заставаліся ў цяні з прычыны асаблівага падкрэслівання выключна абавязку пракрэацыі. Мы падтрымалі дастаткова маладых сем’яў у першыя гады іх жыцця, даючы ім прапановы, дастасаваныя да іх заняткаў, іх мовы, да больш канкрэтных праблем. Іншым разам мы прадстаўлялі занадта абстрактны тэалагічны ідэал сям’і, сканструяваны амаль штучна, далёкі ад канкрэтнай сітуацыі і рэальных магчымасцяў сем’яў, такіх, якімі яны ёсць. Гэтая празмерная ідэалізацыя, асабліва калі мы не абуджалі даверу да дзеяння ласкі, не дазволіла на тое, каб сям’я стала больш жаданай і прывабнай, а зусім наадварот.

37. Доўгі час мы былі перакананыя, што акцэнтуючы толькі пытанні дактрыны, біяэтыкі і маралі, не абуджаючы адкрытасці на ласку, мы дастаткова падтрымлівалі сем’і, умацоўваючы сувязь сужэнцаў і напаўняючы сэнсам іх сумеснае жыццё. Нам складана ўявіць сужэнства як дынамічны працэс развіцця і рэалізацыі, а не як цяжар, які трэба несці ўсё жыццё. Нам складана даць месца для сумлення вернікаў, якія сярод сваіх абмежаванняў часта адказваюць на Евангелле найлепш, як толькі могуць, і здольныя самі зарыентавацца ў сітуацыі, калі ўсе сістэмы руйнуюцца. Мы пакліканыя фарміраваць сумленне, а не дабівацца яго замены.

38. Мы павінны быць удзячныя за тое, што большасць людзей цэніць сямейныя адносіны, якія дапамагаюць трываць у часе і забяспечваюць другой асобе павагу. Таму каштоўным з’яўляецца тое, што Касцёл прапаноўвае суправаджэнне і кансультацыі ў пытаннях, звязаных з развіццём любові, пераадолення канфліктаў і выхавання дзяцей. Шмат людзей цэніць моц ласкі, якую яны зведваюць у сакрамэнце паяднання і Эўхарыстыі, якая дазваляе ім спраўляцца з праблемамі сужэнства і сям’і. У некаторых краінах, асабліва ў розных частках Афрыкі, секулярызацыя не змагла аслабіць пэўныя традыцыйныя каштоўнасці, а кожнае сужэнства стварае моцную повязь паміж дзвюма пашыранымі сем’ямі, у якіх надалей захоўваецца выразна акрэсленая сістэма кіравання канфліктамі і цяжкасцямі. У сённяшнім свеце каштоўным з’яўляецца таксама сведчанне сем’яў, якія не толькі вытрывалі ў часе, але і надалей развіваюць сумесны праект і захоўваюць узаемныя пачуцці. Гэта адчыняе дзверы для пазітыўнага і гасціннага пастырства, якое дазваляе паступова паглыбляць патрабаванні Евангелля. Аднак шмат разоў мы дзейнічалі з абарончай пазіцыі і марнавалі пастырскую энергію, памнажаючы атакі на дэкадэнцкі свет з невялікай праактыўнай здольнасцю, каб паказаць шляхі да шчасця. Многія не заўважаюць, што пасланне Касцёла пра сужэнства і сям’ю — гэта выразнае і зразумелае адлюстраванне вучэння і пазіцыі Пана Езуса, які, прапаноўваючы патрабавальны ідэал, у той жа час ніколі не страціў спачувальнай блізкасці да слабых асобаў, як самаранка або чужаложніца.

39. Гэта не азначае, што можна не заўважаць заняпад культуры, якая не пашырае любоў і ахвярнасць. Кансультацыі напярэдадні двух апошніх сінодаў паказалі розныя праявы „культуры часовасці“. Я маю на ўвазе, напрыклад, хуткасць, з якой людзі пераходзяць з адных пачуццёвых адносін да іншых. Мяркуюць, што любоў, як і ў сацыяльных сетках, можна падключыць або адключыць па жаданні спажыўца і гэтак жа хутка заблакаваць. Я думаю таксама пра страх, які абуджае перспектыва пастаяннай занятасці, апантанасць ідэяй вольнага часу, пра адносіны, якія падлічваюць выдаткі і выгаду і падтрымліваюцца толькі тады, калі з’яўляюцца сродкам ад адзіноты, каб забяспечыць абарону або атрымаць нейкую паслугу. На пачуццёвыя адносіны пераносіцца тое, што адбываецца з прадметамі і асяроддзем: усё можна выкінуць, кожны выкарыстоўвае і выкідае, марнуе і знішчае, выкарыстоўвае і выціскае, пакуль яму служыць. А потым: да пабачэння! Самаўлюбёнасць робіць людзей няздольнымі паглядзець па­за сябе, па­за ўласныя жаданні і патрэбы. Але той, хто выкарыстоўвае іншых, раней ці пазней сам будзе выкарыстаны, зманіпуляваны і пакінуты паводле той жа логікі. Варта заўважыць, што разрыў сувязяў часта мае месца сярод дарослых асобаў, якія шукаюць своеасаблівай „аўтаноміі“ і адкідаюць ідэал сумеснага старэння, узаемнага клопату і падтрымкі.

40. „Рызыкуючы спрасціць многае, мы можам сказаць, што жывём у культуры, якая аказвае на маладых людзей ціск, каб яны не засноўвалі сем’і з увагі на адсутнасць перспектыў на будучыню. І тая ж культура прапаноўвае іншым так шмат, што яны адмаўляюцца ад заснавання сям’і“[14]. У некаторых краінах многія маладыя людзі „часта адкладаюць шлюб з прычыны эканамічных праблем, цяжкасцяў з працай або навучаннем. Часам гэта іншыя матывы, напрыклад, уплыў ідэалогій, якія памяншаюць значэнне сужэнства і сям’і, няўдалы досвед іншых сужэнстваў, якога яны хочуць пазбегнуць, страх перад нечым, што лічаць занадта вялікім і святым, сацыяльная дапамога і эканамічная выгада, якая вынікае з сужыцця, часта эмацыянальная і рамантычная канцэпцыя любові, страх перад стратай свабоды і незалежнасці, адкіданне чагосьці, што разумеецца як інстытуцыянальнае і бюракратычнае“[15]. Мы павінны знайсці словы, матывацыю і сведчанні, які дапамаглі б нам закрануць тыя найглыбейшыя куткі сэрца моладзі, дзе знаходзяцца найбольш шчодрыя крыніцы іх вялікадушнасці, здольнасці да ўдзелу, любові і нават гераізму, каб заахвоціць іх да прыняцця з энтузіязмам і мужнасцю выкліку сужэнства.

41. Айцы Сінода казалі пра сучасныя „культурныя тэндэнцыі, якія, здаецца, навязваюць неабмежаваную афектыўнасць, […] нарцыстычную афектыўнасць, няўстойлівую і зменную, якая не заўсёды дапамагае дасягнуць большай сталасці“. Яны выказалі занепакоенасць „пашырэннем парнаграфіі і камерцыялізацыі цела, чаму спрыяе таксама вычварнае карыстанне інтэрнэтам“, а таксама „становішчам тых асобаў, якія вымушаны займацца прастытуцыяй“. У гэтым кантэксце „сужэнцы часам няўпэўненыя, нерашучыя і ім цяжка знайсці спосабы развіцця. Шмат тых, хто мае тэндэнцыю заставацца на ранейшых этапах эмацыянальнага і сексуальнага жыцця. Крызіс сужэнскай пары дэстабілізуе сям’ю і праз сепарацыю і развод можа прывесці да сур’ёзных наступстваў для дарослых, дзяцей і грамадства, аслабляючы адзінку і сацыяльныя сувязі“[16]. Нярэдка „мы маем справу з многімі сужэнскімі крызісамі, да якіх часта падыходзяць павярхоўна, не маючы адвагі цярплівасці, праверкі, узаемнага прабачэння, прымірэння, а таксама ахвярнасці. Такім чынам гэтыя паразы даюць пачатак новым адносінам, новым парам, новым сувязям і новым сужэнствам, што стварае складаныя сямейныя сітуацыі, праблемныя з хрысціянскага пункта гледжання“[17].

42. Падзенне колькасці насельніцтва, выкліканае антынаталістычным менталітэтам і прапагандаванне глабальнай палітыкай «рэпрадуктыўнага здароўя» не толькі прадвызначае сітуацыю, у якой ужо нельга забяспечыць пераемнасць пакаленняў, але з часам пагражае прывесці да гаспадарчага збяднення і страты надзеі на будучае. Развіццё біятэхналогій таксама мае вялікі ўплыў на натуральны прырост“[18]. Да гэтага можна дадаць іншыя фактары, такія як „індустрыялізацыя, сексуальная рэвалюцыя, страх перад перанаселенасцю, эканамічныя праблемы […]. Спажывецкае грамадства можа таксама знеахвочаць людзей мець дзяцей, каб толькі захаваць сваю свабоду і ўласны стыль жыцця“[19]. Праўда тое, што праведнае сумленне сужэнцаў, калі яны дагэтуль былі вельмі шчодрыя ў перадачы жыцця, можа прывесці да рашэння абмежаваць колькасць дзяцей з даволі сур’ёзных прычын, але праўда і тое, што „з прычыны любові да гэтай годнасці сумлення Касцёл з усіх сіл адкідае дзеянні дзяржавы, якія прымушаюць да кантрацэпцыі, стэрылізацыі ці нават абортаў“[20]. Гэтыя сродкі непрымальныя нават у месцах з высокім натуральным прыростам, але трэба звярнуць увагу, што палітыкі заахвочваюць да іх і ў некаторых краінах, якія перажываюць драму занадта нізкага паказчыка нараджальнасці. Як указалі біскупы Карэі, гэта „дзеянне спрэчнае і выяўляе пагарду да сваіх абавязкаў[21].

43. Аслабленне веры і рэлігійных практык ў некаторых грамадствах уплывае на сем’і і робіць іх больш адзінокімі ў вырашэнні цяжкасцяў. Айцы Сінода сцвердзілі, што „адной з найбольшых бед сучаснай культуры з’яўляецца адзінота, як вынік адсутнасці Бога ў жыцці людзей і крохкасці адносінаў. Існуе таксама агульнае пачуццё бяссілля перад абліччам сацыяльна­эканамічнай рэальнасці, якая часта вядзе да руйнавання сем’яў. [...] Нярэдка сем’і адчуваюць сябе пакінутымі з прычыны незацікаўленасці і малой увагі з боку ўстаноў. Негатыўныя вынікі з пункта гледжання арганізацыі грамадства відавочныя: ад дэмаграфічнага крызісу да адукацыйных цяжкасцяў, ад цяжкасцяў прыняцця зачатага жыцця, да ўспрыняцця прысутнасці старых людзей як цяжару, ажно да пашырэння пачуццёвых разладаў, што часам вядзе на насілля. Абавязкам дзяржавы з’яўляецца стварэнне заканадаўчых і працоўных умоў дзеля забеспячэння маладым людзям будучага і дапамогі ў рэалізацыі плана заснавання сям’і“[22].

44. Адсутнасць годнага або адпаведнага жылля часта вядзе да адтэрміноўкі афармлення саюзу. Трэба памятаць, што „сям’я мае права на жыллё, якое адпавядае сямейнаму жыццю і колькасці яе членаў, у месцы, якое забяспечвае асноўныя паслугі, неабходныя для жыцця сям’і і супольнасці“[23]. Сям’я і дом гэта дзве рэчы, якія дапамагаюць адна адной. Таму мы павінны адстойваць правы сям’і, а не толькі правы адзінкі. Сям’я — гэта дабро, без якога грамадства не можа абысціся і якое павінна ахоўвацца[24]. Абарона гэтых правоў — гэта „прароцкі выклік на карысць інстытуту сям’і, якая патрабуе павагі і абароны ад любой узурпацыі“[25], асабліва сёння, калі яна звычайна займае нязначнае месца ў палітычных праграмах. Сярод шэрагу правоў сем’і маюць таксама права „чакаць ад грамадскіх уладаў належнай сямейнай палітыкі без якой­небудзь дыскрымінацыі ў прававых, гаспадарчых, грамадскіх і фінансавых пытаннях“[26]. Часам сем’і перажываюць драматычныя пакуты, калі перад абліччам хваробы блізкай асобы яны не маюць доступу да адпаведнай медыцынскай апекі або калі доўгі час не маюць доступу да годнай працы. „Эканамічнае становішча прымушае сем’і адмаўляцца ад адукацыі, культурнага і актыўнага грамадскага жыцця. Сучасная эканамічная сістэма стварае розныя формы грамадскага выключэння. Асабліва закранаюць сем’і праблемы з працай. У моладзі абмежаваны магчымасці працаўладкавання, а прапановы працы вельмі селектыўныя і часовыя. Працоўны дзень доўгі і нярэдка ўскладнены доўгім часам даезду. Гэта перашкаджае членам сям’і бачыцца паміж сабой і са сваімі дзецьмі, каб штодзённа ўмацоўваць свае сувязі“[27].

45. „Шмат дзяцей, асабліва ў некаторых краінах, нараджаецца па­за шлюбам, і шмат ёсць тых, хто потым выхоўваецца толькі адным з бацькоў або ў пашыраным ці ператвораным сямейным асяроддзі. [...] Сексуальнае выкарыстанне дзяцей — гэта яшчэ адна з найбольш абуральных і нізкіх рысаў сучаснага грамадства. Таксама грамадствы, якія зазнаюць гвалт з прычыны вайны, тэрарызму або арганізаванай злачыннасці, з’яўляюцца сведкамі дэградацыі сямейнага становішча. Асабліва ў буйных гарадах і іх прадмесцях нарастае з’ява так званых дзяцей вуліцы“[28]. Сексуальнае выкарыстанне дзяцей яшчэ больш шакуе, калі з’яўляецца ў месцах, дзе яны павінны ахоўвацца, асабліва ў сем’ях, школах, хрысціянскіх супольнасцях і інстытутах[29].

46. Міграцыя „з’яўляецца тым знакам часу, які трэба разглядаць і разумець з усімі наступствамі для сямейнага жыцця“[30]. Апошні сінод надаваў вялікае значэнне гэтай з’яве, сцвярджаючы, што „яна па­рознаму закранае цэлыя насельніцтвы ў розных краінах свету. Касцёл адыграў у гэтай галіне першасную ролю. Неабходнасць захавання і развіцця гэтага евангельскага сведчання (пар. Мц 25, 35) здаецца цяпер больш пільнай, чым калі­небудзь. [...] Чалавечая мабільнасць, якая адпавядае натуральнаму гістарычнаму руху народаў, можа аказацца сапраўдным узбагачэннем як для сям’і, якая эмігруе, так і для краіны, якая яе прымае. Іншая справа — гэта прымусовая эміграцыя сем’яў у выніку вайны, пераследу, беднасці, несправядлівасці, пазначаная перыпетыямі пераезду, які часам пагражае жыццю, траўміруе і дэстабілізуе сем’і. Суправаджэнне мігрантаў патрабуе спецыяльнага пастырства, накіраванага на сем’і мігрантаў, а таксама на членаў сем’яў, якія засталіся ў месцы паходжання. Яно павінна ажыццяўляцца з шанаваннем іх культур, чалавечага і рэлігійнага выхавання, якое атрымалі, духоўнага багацця іх абрадаў і традыцый, а таксама праз уласцівае ім пастырства. [...] Міграцыя ўяўляецца асабліва драматычнай і катастрафічнай для сем’яў і асобаў, калі адбываецца па­за законам і падтрымліваецца міжнароднымі сеткамі гандлю людзьмі. Тое самае можна сказаць, калі яна датычыць жанчын і дзяцей без апекі, вымушаных доўгі час знаходзіцца ў часовых месцах, у лагерах для бежанцаў, у якіх нельга пачаць працэс інтэграцыі. Крайняя беднасць і іншыя сітуацыі распаду штурхаюць сем’і да продажу сваіх дзяцей на прастытуцыю або гандаль органамі“[31]. „Пераслед хрысціянаў, а таксама пераслед этнічных і рэлігійных меншасцяў у многіх частках свету, асабліва на Блізкім Усходзе, з’яўляецца вялікім выпрабаваннем не толькі для Касцёла, але і для ўсёй міжнароднай супольнасці. Трэба падтрымліваць кожнае намаганне на карысць пастаяннага знаходжання сем’яў і хрысціянскіх супольнасцяў у месцах іх паходжання“[32].

47. Айцы Сінода таксама звярнулі асаблівую ўвагу на „сем’і, у якіх ёсць асобы з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, у якіх інваліднасць, урываючыся ў жыццё, нараджае глыбокую і нечаканую праблему, парушае раўнавагу, жаданні і чаканні. [...] Вялікай павагі заслугоўваюць сем’і, якія з любоўю прымаюць цяжкі досвед дзіцяці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця. Яны даюць Касцёлу і грамадству каштоўнае сведчанне вернасці дару жыцця. У працэсе прыняцця таямніцы слабасці і клопату аб ёй сям’я разам з хрысціянскай супольнасцю можа адкрыць новыя жэсты і мову, формы разумення і тоеснасці. Асобы з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця з’яўляюцца для сям’і дарам і нагодай узрастання ў любові, узаемадапамозе і еднасці. [...] Сям’я, якая прымае ў духу веры асобаў з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, зможа распазнаць і гарантаваць якасць і каштоўнасць кожнага жыцця з яго патрэбамі, правамі і магчымасцямі. Яна будзе пабуджаць да апекі і клопату, а таксама падтрымліваць суправаджэнне і любоў на кожным этапе жыцця“[33]. Хачу падкрэсліць, што ўвага да імігрантаў і асобаў з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця — гэта знак Духа Святога. Абедзве гэтыя сітуацыі парадыгматычныя: яны асаблівым чынам паказваюць, як сёння перажываецца логіка міласэрнага прыняцця і інтэграцыі слабейшых асобаў.

48. „Большасць сем’яў паважае пажылых людзей, атуляе іх любоўю і лічыць іх благаслаўленнем. Асаблівага прызнання заслугоўваюць сямейныя таварыствы і рухі, якія дзейнічаюць у абарону старэйшых асобаў на духоўным і сацыяльным узроўні [...]. У высока індустрыялізаваных грамадствах, дзе колькасць пажылых людзей расце, у той час як зніжаецца паказчык нараджальнасці, існуе пагроза, што іх будуць разглядаць як цяжар. Адначасова апека, якой патрабуюць старэйшыя людзі, ставіць іх непасрэдна перад цяжкім выпрабаваннем“[34]. „Цаніць апошнюю фазу жыцця сёння тым больш неабходна, чым больш спрабуюць па­рознаму аддаліць момант смерці. Слабасць і залежнасць старэйшых асобаў часам несправядліва выкарыстоўваецца для звычайнай эканамічнай выгады. Многія сем’і вучаць нас, што сустрэць заключныя этапы жыцця можна з пачуццём выкананага доўгу, уключаючы ўсё сваё існаванне ў велікодную таямніцу. Многімі старэйшымі асобамі апякуюцца касцёльныя інстытуты, дзе яны могуць жыць у спакойным і сямейным асяроддзі ў матэрыяльным і ў духоўным плане. Эўтаназія і падтрымка самагубства з’яўляюцца сур’ёзнай пагрозай для сем’яў ва ўсім свеце. У многіх краінах гэтыя практыкі легальныя. Касцёл, рашуча выступаючы супраць такіх практык, адчувае абавязак дапамагаць сем’ям, якія клапоцяцца пра сваіх пажы­лых і хворых членаў“[35].

49. Хачу падкрэсліць складанае становішча сямей, якія жывуць у разнастайных сітуацыях беднасці, калі жыццёвыя абмежаванні ўспрымаюцца асабліва балюча. Усе сутыкаюцца з цяжкасцямі, але ў вельмі бедным доме яны становяцца яшчэ больш нязноснымі[36]. Напрыклад, калі жанчына павінна выхоўваць сваё дзіця адна з прычыны сепарацыі ці з іншых прычын і павінна працаваць, не маючы магчымасці пакінуць дзіця для апекі камусьці іншаму, то яно расце пакінутым, а гэта падвяргае яго самым розным пагрозам і перашкаджае яго асабістаму сталенню. Да найбольш патрабуючых асобаў, якія знаходзяцца ў цяжкім становішчы, Касцёл павінен праяўляць асаблівую ўвагу, каб зразумець, суцешыць, прыняць, без навязвання ім камплекту нормаў, быццам бы з каменя, у выніку чаго яны адчуваюць сябе асуджанымі і пакінутымі той Маці, якая паклікана несці ім Божую міласэрнасць. Такім чынам, замест таго, каб даваць ім аздараўленчую моц ласкі і святла Евангелля, некаторыя аддаюць перавагу дактрыне Евангелля, ператвараючы яго ў „мёртвы камень, каб кідацца ім у іншых“[37].

50. Адказы на дзве кансультацыі, праведзеныя падчас сінадальнага працэсу, нагадалі пра вельмі сур’ёзныя сітуацыі, якія ствараюць новыя праблемы. Акрамя ўжо згаданых, многія казалі пра выхаваўчую функцыю, якая перажывае цяжкасці, паколькі бацькі, між іншым, вяртаюцца дадому стомленыя, не маюць ахвоты размаўляць, у многіх сем’ях няма нават звычаю супольнага спажывання ежы. Ёсць таксама ўсё больш разнастайных прапаноў адпачынку, акрамя залежнасці ад тэлебачання. Гэта ўскладняе бацькам перадачу веры сваім дзецям. Іншыя ўказваюць на сем’і, якія часта жывуць у вялізным непакоі. Здаецца, што яны больш заклапочаныя прафілактыкай будучых праблем, чым супольным перажываннем цяперашняга моманту. Гэта пытанне культуры, якое ўзмацняецца няпэўнасцю прафесійнай перспектывы, адсутнасцю эканамічнай бяспекі або страхам за будучыню дзяцей.

Некаторыя праблемы

51. Згадвалася таксама пра наркаманію як адну з праблем нашага часу, якая нясе пакуты многім сем’ям, а таксама вядзе да іх знішчэння. Нешта падобнае адбываецца і ў выпадку алкагалізму, азартных гульняў і іншых залежнасцяў. Сям’я магла б быць месцам прафілактыкі і ўкаранення добрых правіл, але грамадства і палітыка няспынна заўважаюць, што сям’я, якая знаходзіцца пад пагрозай, „страчвае здольнасць рэагаваць і дапамагаць сваім членам […] Мы бачым сур’ёзныя наступствы гэтага разладу: зруйнаваныя сем’і, скалечаныя дзеці, пакінутыя пажылыя людзі, асірацелыя дзеці пры жывых бацьках, а таксама дэзарыентаваныя і пазбаўленыя правіл маладыя людзі[38]. Як адзначылі мексіканскія біскупы, існуюць сумныя сітуацыі сямейнага гвалту, якія з’яўляюцца логавам новых формаў сацыяльнай агрэсіі, паколькі „сямейныя адносіны таксама закладаюць у асобы схільнасць да гвалту. Асабліва падатлівыя на гэта сем’і, у якіх нестае зносін; тыя, у якіх дамінуе абарончая пазіцыя, а іх члены не падтрымліваюць адзін аднаго; дзе няма сямейных мерапрыемстваў, якія заахвочваюць да ўдзелу; дзе адносіны паміж бацькамі часта канфліктныя і гвалтоўныя, а адносіны паміж бацькамі і дзецьмі афарбаваныя варожасцю. Хатняе насілле — гэта школа траўмаў і нянавісці ў асноўных міжчалавечых адносінах“[39].

52. Ніхто не можа думаць, што аслабленне сям’і як натуральнай супольнасці, заснаванай на шлюбе, — гэта штосьці выгаднае для грамадства. Зусім наадварот: гэта прыносіць шкоду сталенню людзей, развіццю грамадскіх каштоўнасцяў і этычнаму развіццю гарадоў і народаў. Ужо не заўважаецца выразна, што толькі выключная і непарыўная сувязь паміж мужчынам і жанчынай цалкам рэалізуе грамадскую функцыю, будучы стабільнай зацікаўленасцю, якая забяспечвае плоднасць. Мы павінны прызнаць шмат розных сямейных сітуацый, якія могуць забяспечыць нейкае правіла жыцця, але нефармальныя сувязі або, напрыклад, сувязі паміж асобамі аднаго полу нельга лічыць роднаснымі сужэнству. Ніводзін няпэўны або закрыты на перадачу жыцця кантакт не забяспечыць нам будучага грамадства. Але хто ж сёння клапоціцца пра падтрымку сужэнцаў, дапамагае ім пераадольваць пагрозы, суправаджае іх у выхаванні, ва ўмацаванні стабільнай сужэнскай еднасці?

53. „У некаторых грамадствах надалей утрымліваецца практыка палігаміі, у іншых наадварот трывае практыка фіктыўных шлюбаў. [...] У многіх асяроддзях, і не толькі на Захадзе, пашыраецца практыка сумеснага жыцця перад шлюбам, а нават супольнага пражывання без намеру заключаць нейкую аформленую сувязь[40]. У многіх краінах заканадаўства спрашчае развіццё многіх альтэрнатыў, так што сужэнства, якому характэрна выключнасць, непарыўнасць і адкрытасць на перадачу жыцця, урэшце прадстаўляецца як старамодная прапанова, адна сярод многіх іншых. У многіх краінах прагрэсіруе заканадаўчая дэканструкцыя сямі, якая імкнецца прыняць формы, заснаваныя амаль выключна на парадыгме аўтаноміі волі. Хоць слушна і справядліва адкідаюцца тыя старыя формы „традыцыйнай сямі, для якіх уласцівы аўтарытарызм і нават насілле, аднак гэта павінна весці не да адкідвання сям’і, але да новага адкрыцця яе сапраўднага значэння і да яе аднаўлення. Сіла сямі грунтуецца ў асноўным на тым, што яна здольная любіць і вучыць любові. Незалежна ад таго, як дадзеная сямя можа быць параненая, яна заўсёды можа развівацца, зыходзячы з любові[41].

54. У гэтым кароткім аналізе рэчаіснасці хачу падкрэсліць, што хоць істотна палепшылася прызнанне правоў жанчын і іх удзел у грамадскім жыцці, аднак у некаторых краінах яшчэ шмат трэба зрабіць. Бо яшчэ не цалкам ліквідаваны недапушчальныя практыкі. Перадусім ганебнае насілле, якое часам прымяняецца да жанчын, дамаганні ў сям’і і розныя формы рабства, якія не з’яўляюцца праявай мужчынскай сілы, але баязлівай дэградацыі. Слоўнае, фізічнае і сексуальнае насілле супраць жанчын у некаторых сем’ях супярэчыць самой прыродзе сужэнскай еднасці. Я маю на ўвазе сур’ёзнае калечанне палавых органаў жанчын у некаторых культурах, а таксама няроўнасць у доступе да годных месцаў працы і месцаў, дзе прымаюцца рашэнні. Гісторыя поўная слядоў эксцэсаў патрыярхальных культур, дзе жанчыны лічыліся людзьмі другога гатунку, але прыгадаем сурагатнае мацярынства і „інструментальнае трактаванне жаночага цела і ператварэнне яго ў тавар у культуры сучасных СМІ“[42]. Некаторыя сцвярджаюць, што шмат актуальных праблем узнікла ў выніку эмансіпацыі жанчын. Але гэты аргумент несправядлівы, „гэта фальш, няпраўда, гэта форма сексізму“[43]. Роўная годнасць мужчыны і жанчыны вядзе нас да радасці, якая перамагае даўнія формы дыскрымінацыі, а таксама да таго, што ва ўлонні сем’яў развіваецца ўзаемадзеянне. Хоць з’яўляюцца формы фемінізму, якія мы не можам прызнаць адпаведнымі, аднак мы адзначаем таксама дзеянне Духа Святога ў больш выразным прызнанні годнасці жанчын і іх правоў.

55. Мужчына „таксама адыгрывае вырашальную ролю ў сямейным жыцці, асабліва ў абароне і падтрымцы жонкі і дзяцей. [...] Многія мужчыны ўсведамляюць значэнне сваёй ролі ў сям’і і рэалізуюць яе, праяўляючы адметныя ўласцівасці мужчынскага характару. Адсутнасць бацькі сур’ёзна шкодзіць сямейнаму жыццю, выхаванню дзяцей і іх інтэграцыі ў грамадскае жыццё. Яго адсутнасць можа быць фізічнай, эмацыйнай, пазнавальнай і духоўнай. Яго адсутнасць пазбаўляе дзяцей адпаведнага ўзору айцоўскай пазіцыі“[44].

56. Іншая праблема вынікае з розных формаў ідэалогіі, агульна названай „гендарам“, якая „адмаўляе адрозненне і натуральную ўзаемадапаўняльнасць мужчыны і жанчыны. Яна паказвае грамадства без палавых адрозненняў і баналізуе антрапалагічныя асновы сям’і. Гэтая ідэалогія ўводзіць адукацыйныя праекты і заканадаўчыя дырэктывы, якія прасоўваюць тоеснасць асобы і эмацыйныя сувязі ў поўным адрыве ад біялагічных адрозненняў мужчыны і жанчыны. Тоеснасць чалавека залежыць ад індывідуальнага выбару, які таксама можа з часам змяняцца“[45]. Насцярожвае тое, што некаторыя ідэалогіі такога тыпу, даючы адказ на пэўныя, часам зразумелыя чаканні, стараюцца навязаць яго як галоўную думку, якая абумоўлівае нават адукацыю дзяцей. Не трэба забываць, што „біялагічны пол (sex) і сацыяльна­культурная роля полу (gender) можна адрозніваць, а не раздзяляць[46]. Больш за тое, „біятэхналагічная рэвалюцыя ў галіне перадачы чалавечага жыцця дала магчымасць маніпуляваць актам зачацця, робячы яго незалежным ад палавога сужыцця паміж мужчынам і жанчынай. Такім чынам чалавечае жыццё і бацькоўства сталі чымсьці, што можна ствараць і знішчаць. Чымсьці ў вялікай ступені залежным ад жадання асобаў ці пар“[47]. Адно — гэта зразуменне чалавечай слабасці і складанасці жыцця, а нешта іншае — прыняцце ідэалогіі, якая дабіваецца аддзялення неадрыўных аспектаў рэчаіснасці. Не будзем трапляць у грэх, спрабуючы замяніць Стварыцеля. Мы стварэнне і не ўсемагутныя. Створаная рэчаіснасць апярэджвае нас, і трэба прымаць яе як дар. У той жа час, мы пакліканыя да захавання нашай чалавечнасці, а гэта азначае перадусім пашану да яе і прыняцце яе такой, якой яна была створана.

57. Дзякую Богу, бо шмат сем’яў, якія зусім не лічацца дасканалымі, жывуць у любові, рэалізуючы сваё пакліканне, развіваюцца, хоць многія з іх робяць памылкі на сваім шляху. На падставе сінадальных разважанняў нельга стварыць стэрэатып ідэальнай сям’і, а толькі калаж, які робіць выклік і складаецца з мноства розных рэальнасцяў, поўных радасці, трагедый і мар. Рэаліі, якія нас непакояць, — гэта выклікі. Не будзем трапляць у пастку знясілення ў самаабарончых нараканнях, замест таго, каб абуджаць місійную крэатыўнасць. У кожнай сітуацыі „Касцёл заўважае патрэбу сказаць слова праўды і надзеі. [...] Вялікія каштоўнасці хрысціянскага сужэнства і сям’і адказваюць на пошук, які працінае чалавечае існаванне“[48]. Хоць мы заўважаем шмат цяжкасцяў, яны, як сказалі біскупы Калумбіі, заклікаюць нас „вызваліць энергію надзеі дзеля прароцкіх мараў, што змяняюць дзеянне і ўяўленне міласэрнасці“[49].

Раздзел III

Позірк, скіраваны на Езуса: пакліканне сям’і

58. Перад сем’ямі і сярод іх заўсёды першым павінна гучаць паслане, якое грунтуецца на самым прыгожым, большым, найбольш прывабным і адначасова на найбольш неабходным[50] прапаведаванні, якое „павінна займаць цэнтральнае месца ў евангелізацыйнай дзейнасці“[51]. Гэта тое асноўнае пасланне, „да якога трэба пастаянна вяртацца і слухаць рознымі спосабамі і якое трэба пастаянна абвяшчаць падчас катэхезы ў той ці іншай форме“[52]. Бо „няма нічога больш грунтоўнага, больш глыбокага, больш пэўнага, больш змястоўнага і больш мудрага за гэтае пасланне“, а „ўся хрысціянская фармацыя з’яўляецца перадусім паглыбленнем керыгмы“[53].

59. Наша вучэнне пра сужэнства і сям’ю павінна няспынна натхняцца і змяняцца ў святле гэтага паслання любові і чуласці, каб не стала толькі абаронай чыёйсьці халоднай і нежыццяздольнай дактрыны. Цалкам зразумець таямніцу хрысціянскай сям’і можна толькі ў святле бясконцай любові Айца, што аб’явілася ў Хрысце, які дарэшты аддаў сябе за нас і жыве сярод нас. Таму я хацеў бы паказаць Хрыста, прысутнага сярод нас у многіх гісторыях любові, і заклікаць агонь Духа Святога для ўсіх сем’яў на свеце.

60. У дадзеным кантэксце гэты кароткі раздзел змяшчае сінтэз вучэння Касцёла пра сужэнства і сям’ю. У святле, якое нам дае вера, працытую ў сувязі з гэтым таксама некалькі разваг, прадстаўленых айцамі Сінода. Яны зыходзяць з погляду Езуса і ўказваюць, што „Ён, абвяшчаючы патрабаванні Божага Валадарства, глядзеў на людзей, якіх сустракаў, з любоўю і чуласцю, спадарожнічаючы ім у праўдзе, цярпліва і з міласэрнасцю[54]. Падобным чынам Пан суправаджае нас сёння ў нашых жыццёвых цяжкасцях і ў перадачы Евангелля сям’і.

Езус прымае і даводзіць да паўнаты Божы план

61. У адрозненне ад тых, хто забараняў сужэнства, Новы Запавет вучыць, што „ўсё, што стварыў Бог, добрае, і нельга адкідаць нічога, што з удзячнасцю прымаецца“ (1 Цім 4, 4). Сужэнства — гэта „дар“ Бога (пар. 1 Кар 7, 7). У той жа час з прычыны гэтай станоўчай ацэнкі вялікі націск кладзецца на дбайнасць пра гэты Божы дар: „У пашане няхай будзе шлюб беззаганны ў кожных адносінах і ложа беззаганнае“ (Гбр 13, 4). Гэты Божы дар ахоплівае таксама сексуальнасць: „Не ўхіляйцеся адно ад аднаго“ (1 Кар 7, 5).

62. Айцы Сінода нагадалі, што Езус, „спасылаючыся на першапачатковы план адносна сужэнства, падкрэслівае непарыўную еднасць паміж мужчынам і жанчынай, кажучы, што «Майсей праз упартасць вашых сэрцаў дазволіў вам разводзіцца са сваімі жонкамі, аднак спачатку так не было» (Мц 19, 8). Непарыўнасць сужэнства («Што Бог злучыў, чалавек няхай не разлучае», Мц 19, 6), не трэба разумець як „ярмо“, накладзенае на людзей, але як «дар», дадзены асобам, злучаным у сужэнстве. [...] Самапрыніжэнне Бога няспынна спадарожнічае чалавеку на яго шляху, аздараўляе і перамяняе скамянелыя сэрцы ласкай, накіроўваючы іх да сваёй сутнасці праз крыжовы шлях. У Евангеллі выразна бачны прыклад Езуса, які [...] абвяшчаў сужэнства як паўнату аб’яўлення, якое вяртае першапачатковы план Бога (пар. Мц 19, 3)“[55].

63. „Езус, які прымірыў у сабе ўсё, прывёў сужэнства і сям’ю да іх першаснай формы (пар. Мк 10, 1­12). Сям’я і сужэнства былі адкупленыя Хрыстом (пар. Эф 5, 21­32), адноўленыя на вобраз Святой Тройцы. З гэтай таямніцы вынікае кожная сапраўдная любоў. Абранніцкі запает, які распачаўся ў момант стварэння і быў аб’яўлены ў гісторыі збаўлення, атрымлівае поўнае аб’яўленне свайго значэння ў Хрысце і ў Яго Касцёле. Ад Хрыста праз пасрэдніцтва Касцёла сужэнства і сям’я атрымліваюць неабходную ласку для сведчання пра любоў Бога і для жыцця ў еднасці. Евангелле сям’і працінае гісторыю свету ад стварэння чалавека на вобраз і падабенства Бога (пар. Быц 1, 26­27) да самага спаўнення таямніцы Прымірэння ў Хрысце на прыканцы часоў з вясельнай вячэрай Ягняці (пар. Ап 19, 9)“[56].

64. „Прыклад Езуса з’яўляецца для Касцёла парадыгмай. [...] Ён распачаў сваё публічнае жыццё, учыніўшы цуд на вяселлі ў Кане (пар. Ян 2, 1­11). [...] Ён праводзіў штодзённыя хвіліны сяброўства з сям’ёй Лазара і ягонымі сёстрамі (пар. Лк 10, 38), а таксама з сям’ёй Пятра (пар. Мц 8, 14). Ён выслухаў плач бацькоў, якія аплаквалі смерць сваіх дзяцей, і вярнуў іх да жыцця (пар. Мк 5, 41; Лк 7, 14­15), паказваючы такім чынам сапраўднае значэнне міласэрнасці, якая вядзе да аднаўлення Запавету (пар. Ян Павел ІІ, Dives in misericordia, 4). Гэта выразна бачна ў спатканнях з самаранкай (пар. Ян 4, 1­30), а таксама з чужаложніцай (пар. Ян 8, 1­11), у якіх адчуванне граху нараджаецца перад абліччам бескарыслівай любові Езуса“[57].

65. Уцелаўленне Слова ў чалавечай сям’і ў Назарэце ўзрушвае сваёй навізной гісторыю свету. Мы павінны паглыбіцца ў таямніцу нараджэння Езуса, у „так“ Марыі, сказанае падчас нябеснага звеставання, калі ў Яе ўлонні было зачата Слова; таксама ў „так“ Юзафа, які даў імя Езусу і паклапаціўся пра Марыю; у радасць пастухоў пры яслях; у пакланенне трох Мудрацоў; у таямніцу ўдзелу Езуса ў пакутах свайго выгнанага, пераследаванага і прыніжанага народу; у рэлігійнае чаканне Захарыі і радасць ад нараджэння Яна Хрысціцеля; у абяцанне, якое для Сімяона і Ганны споўнілася ў святыні; у здзіўленне вучоных у Законе, калі яны слухалі мудрасць Езуса­падлетка. Далей трэба паглыбіцца ў перыяд трыццаці доўгіх гадоў, калі Езус зарабляў на сваё жыццё, працуючы сваімі рукамі, узносячы малітвы і захоўваючы рэлігійныя традыцыі свайго народу, выхоўваючыся ў веры сваіх айцоў, клапоцячыся, каб яна дала плён ў таямніцы Валадарства. Гэта таямніца Божага Нараджэння і таямніца Назарэта, поўная водару сям’і! Гэтая таямніца моцна захапіла Францішка Асізкага, Тэрэзу з Лізьё і Караля дэ Фуко, з яе таксама чэрпаюць прыклады хрысціянскія сем’і, каб аднавіць сваю надзею і радасць.

66. „Запавет любові і вернасці, якім жыве Святая Сям’я з Назарэта, пралівае святло на прынцып, які надае форму кожнай сям’і і дазваляе ёй лепш спраўляцца са зменлівасцю жыцця і гісторыі. На гэтым падмурку кожная сям’я таксама ў сваёй слабасці можа стаць святлом у змроку свету. «Тут мы разумеем спосаб жыцця ў сям’і. Няхай Назарэт сам нагадае, чым ёсць сям’я, чым ёсць еднасць любові, яе суровая і простая прыгажосць, яе святы і непарушны характар. Няхай ён дазволіць нам убачыць, якім салодкім і незаменным ёсць выхаванне ў сям’і, няхай навучыць нас, што ў грамадскай сферы яно мае першачарговае і непараўнальнае значэнне» (Павел IV, Прамова ў Назарэце, 5 студзеня, 1964)“[58].

Сям’я ў дакументах Касцёла

67. Другі Ватыканскі Сабор у канстытуцыі Gaudium et spes займаецца „падтрымкай годнасці сужэнства і сям’і (пар. 47­52). Ён акрэслівае сужэнства як супольнасць жыцця і любові (пар. 48), ставячы любоў у цэнтры сям’і [...]. Сапраўдная любоў паміж мужам і жонкай (пар. 49) мае на ўвазе ўзаемны дар з сябе, уключае і змяшчае вымярэнне цялеснасці і пачуццёвасці, адказваючы на Божы план (пар. 48­49). Акрамя таго, яна падкрэслівае ўкараненне сужэнцаў у Хрысце: Хрыстус выходзіць насустрач хрысціянскім сужэнцам у сакрамэнце сужэнства і застаецца з імі (пар. 48). Ва ўцелаўленні Ён прымае чалавечую любоў, ачышчае яе, даводзіць да паўнаты і дае сужэнцам разам са сваім Духам здольнасць жыць ёю, працінаючы ўсё іх жыццё веры, надзеі і любові. Такім чынам сужэнцы з’яўляюцца як бы кансэкраванымі і праз ўласцівую ім ласку будуюць цела Хрыста, утвараючы хатні Касцёл (пар. Lumen gentium, 11), таму Касцёл, каб цалкам зразумець сваю таямніцу, глядзіць на хрысціянскую сям’ю, якая паказвае сапраўдны шлях[59].

68. Далей благаслаўлёны Павел VI, „ідучы следам за Другім Ватыканскім Саборам, паглыбіў вучэнне пра сужэнства і сямю. Асабліва ў энцыкліцы Humanae vitae ён падкрэсліў непарыўную сувязь паміж сужэнскай любоўю і перадачай жыцця: «Любоў сужэнцаў патрабуе, каб яны належным чынам пазналі сваю задачу ў справе адказнага бацькоўства. Паколькі сёння на яго ставіцца такі вялікі націск, яно павінна адпаведным чынам разумецца [...]. Задача адказнага бацькоўства заключаецца ў тым, каб сужэнцы прызналі свае абавязкі перад Богам, перад сабою, сям’ёй і грамадствам, належна захоўваючы парадак рэчаў і іерархію каштоўнасцяў» (10). У апостальскай адгартацыі Evangelii nuntiandi Павел VI падкрэсліў сувязь паміж сям’ёй і Касцёлам“[60].

69. „Св. Ян Павел ІІ звярнуў асаблівую ўвагу на сям’ю праз свае катэхезы пра чалавечую любоў, Ліст да сем’яў Gratissimam sane, і асабліва праз апостальскую адгартацыю Familiaris consortio. У гэтых дакументах Папа назваў сямю «дарогай Касцёла»; прадставіў комплекснае бачанне паклікання мужчыны і жанчыны да любові; прапанаваў асноўныя дырэктывы адносна пастырства сем’яў і прысутнасці сям’і ў грамадстве. У прыватнасці, пішучы пра сужэнскую любоў (пар. Familiaris consortio, 13), апісаў, якім чынам сужэнцы ў іх узаемнай любові атрымліваюць дар Духа Святога і жывуць сваім пакліканнем да святасці“[61].

70. „Бэнэдыкт XVI у энцыкліцы Deus caritas est закрануў тэму праўды пра любоў паміж мужчынам і жанчынай, якая цалкам тлумачыцца толькі ў святле любові ўкрыжаванага Хрыста (пар. 2). Ён падкрэсліваў, што сужэнства, заснаванае «на выключнай і канчатковай любові, становіцца вобразам адносінаў Бога з Яго народам і наадварот: тое, як любіць Бог, вызначае меру чалавечай любові» (11). Акрамя таго, у энцыкліцы Caritas in veritate ён паказаў значэнне любові як асновы жыцця ў грамадстве (пар. 44), месца засваення досведу супольнага дабра“[62].

Сакрамэнт сужэнства

71. „Святое Пісанне і Традыцыя адкрываюць нам доступ да пазнання Святой Тройцы, якая аб’яўляецца з сямейнымі рысамі. Сям’я — гэта вобраз Бога, які […] з’яўляецца еднасцю асобаў. Падчас хросту ў Ярдане голас Айца ўказвае на Езуса як на свайго ўмілаванага Сына, і ў гэтай любові нам дадзена пазнаць Духа Святога (пар. Мк 1, 10­11). Езус, які ўсё прымірыў у сабе і адкупіў чалавека ад граху, не толькі вярнуў сужэнства і сям’ю да іх першаснай формы, але і падняў сужэнства да сакрамэнтальнага знаку сваёй любові да супольнасці Касцёла (пар. Мц 19, 1­12; Мк 10, 1­12; Эф 5, 21­32). У чалавечай сям’і, сабранай Хрыстом, аднаўляецца «вобраз і падабенства» Найсвяцейшай Тройцы (пар. Быц 1, 26) — таямніца, з якой вынікае кожная сапраўдная любоў. Праз Касцёл сужэнства і сям’я атрымліваюць ад Хрыста ласку Духа Святога, каб даваць сведчанне пра Евангелле Божай любові “[63].

72. Сакрамэнт сужэнства не з’яўляецца сацыяльнай дамовай, пустым рытуалам або толькі ўнутраным знакам заручын. Сакрамэнт — гэта дар для асвячэння і збаўлення сужэнцаў, паколькі „праз сакрамэнтальны знак, іх узаемную прыналежнасць ён з’яўляецца сапраўдным вобразам стаўлення Хрыста да Касцёла. Таму сужэнцы — гэта няспынны напамін Касцёлу пра тое, што адбылося на крыжы; адно для аднаго і для дзяцей яны з’яўляюцца сведкамі збаўлення, удзельнікамі якога сталі праз сакрамэнт“[64]. Сужэнства — гэта пакліканне, паколькі яно з’яўляецца адказам на спецыфічны заклік перажываць сужэнскую любоў як недасканалы знак любові паміж Хрыстом і Касцёлам. У сувязі з гэтым, рашэнне пра заключэнне шлюбу і заснаванне сям’і павінна быць плёнам пазнанага паклікання.

73. „Узаемны дар, устаноўчы для сакрамэнтальнага сужэнства, мае свае карані ў ласцы хросту, які ўсталёўвае фундаментальны запавет кожнай асобы з Хрыстом у Касцёле. Прымаючы адно аднаго і з ласкі Хрыста, нарачоныя абяцаюць адно аднаму поўную ўзаемную адданасць, вернасць і адкрытасць на жыццё. Канструктыўнымі элементамі сужэнства яны прызнаюць дары, якімі адорвае іх Бог, сур’ёзна беручыся ў Яго імя і перад Касцёлам за свае ўзаемныя абавязкі. Таму ў веры можна прыняць даброты сужэнства як абавязак, які лягчэй несці дзякуючы ласцы сакрамэнту. [...] Таму позірк Касцёла скіроўваецца на сужэнцаў як на сэрца ўсёй сям’і, якая таксама скіроўвае свой позірк на Езуса“[65]. Сакрамэнт не з’яўляецца „чымсьці“ або нейкім „прымусам“, бо ў рэальнасці сам Хрыстус праз сакрамэнт сужэнства „застаецца з імі, дае ім моц пайсці за Ім і ўзяць на сябе свой крыж, устаць пасля падзення, прабачаць адно аднаму, узаемна несці свой цяжар“[66]. Хрысціянскае сужэнства — гэта знак, які не толькі паказвае, як моцна Хрыстус палюбіў Касцёл у запавеце, замацаваным пячаткай на крыжы, але рэалізуе гэтую любоў у еднасці сужэнцаў. Праз аб’яднанне іх у адно цела яно прадстаўляе заручыны Божага Сына з чалавечай прыродай. Таму „ў радасцях іх любові і сямейнага жыцця ўжо дае ім прадчуванне гасціны Ягняці“[67]. Хоць „аналогія паміж парамі: муж­жонка і Хрыстус­Касцёл“ з’яўляецца „недасканалай аналогіяй“[68], яна заахвочвае прасіць Бога, каб Ён праліў сваю любоў на абмежаванні сужэнскіх адносінаў.

74. Сексуальнае з’яднанне, якое перажываецца па­чалавечы і асвячаны сакрамэнтам, у сваю чаргу з’яўляецца для сужэнцаў шляхам узрастання ў ласцы. Гэта „таямніца сужэнства“[69]. Каштоўнасць з’яднання цел выяўляецца ў словах згоды, у якіх сужэнцы ўзаемна прынялі і аддалі сябе, каб быць разам усё жыццё. Гэтыя словы надаюць сэнс сексуальнасці і пазбаўляюць яе ўсялякай двухсэнсоўнасці. Аднак у рэальнасці ўсё сумеснае жыццё сужэнцаў, усё перапляценне іх адносінаў паміж сабой, з дзецьмі і са светам будзе прасякнутая і ўмацаваная ласкай сакрамэнту, якая вынікае з таямніцы Уцелаўлення і Пасхі, у якой Бог выявіў сваю любоў да чалавецтва і цесна з ім злучыўся. Яны ніколі не будуць адныя, каб уласнымі сіламі вырашаць новыя праблемы. Яны пакліканыя адказаць на дар Бога праз свой удзел, сваю крэатыўнасць, трываласць і штодзённае змаганне, але заўсёды могуць заклікаць Духа Святога, які асвяціў іх саюз, каб атрыманая ласка праяўлялася нанова ў кожнай новай сітуацыі.

75. Згодна з лацінскай традыцыяй Касцёла распарадчыкамі сакрамэнту сужэнства з’яўляюцца мужчына і жанчына[70], якія заключаюць шлюб і якія, выказваючы ўзаемную згоду і выяўляючы яе ва ўзаемным дары цел, атрымліваюць вялікі дар. Іх згода і еднасць цела — гэта інструменты Божага дзеяння, якое робіць іх адным целам. У хросце была асвячана іх здольнасць да аб’яднання ў сужэнстве як слуг Пана, каб адказаць на Божае пакліканне. З гэтай прычыны, калі двое сужэнцаў, якія не з’яўляюцца хрысціянамі, прымаюць хрост, не абавязкова аднаўляць іх шлюбнае абяцанне і дастаткова, што яны не адкідаюць яго, паколькі сілай атрыманага хросту іх сувязь сама па сабе становіцца сакрамэнтальнай. Кананічнае права прызнае таксама сапраўднасць некаторых шлюбаў, якія адбываюцца без суправаджэння пасвячанага распарадчыка[71]. Натуральны парадак настолькі прасякнуты адкупленнем Езуса Хрыста, што „паміж ахрышчанымі не можа існаваць сапраўдная сужэнская дамова, якая не была б сакрамэнтам“[72]. Касцёл можа патрабаваць, каб гэта быў публічны акт у прысутнасці сведак і пры выкананні іншых умоў, якія змяняліся цягам гісторыі, але гэта не пазбаўляе нарачоных іх статусу як распарадчыкаў сакрамэнту сужэнства і не змяншае ролю згоды мужчыны і жанчына, якая сама па сабе ўсталёўвае сакрамэнтальную сувязь. Трэба, каб мы глыбей усвядомілі дзеянне Бога ў абрадзе сужэнства, якое вельмі выразна падкрэсліваецца ва ўсходніх Касцёлах праз наданне асаблівага значэння благаслаўленню маладых як знаку дару Духа Святога.

Зярняты Слова і недасканалыя сітуацыі

76. „Евангелле сям’і сілкуе таксама тыя зярняты, якія надалей чакаюць паспявання, а таксама павінна клапаціцца пра тыя дрэвы, якія засохлі і не могуць заставацца без догляду“[73], каб, зыходзячы з дару Хрыста ў сакрамэнце, „іх цярпліва вялі далей, ад таго, што яны ўжо прынялі з таямніцы Хрыста, да ўсё больш багатага пазнання і паўнейшага ўключэння гэтай Таямніцы ў іх жыццё“[74].

77. Пачынаючы біблійнае навучанне, згодна з якім усе рэчы былі створаны Хрыстом і для Хрыста (пар. Клс 1, 16), айцы Сінода нагадалі, што „парадак адкуплення асвятляе і дапаўняе парадак стварэння. Таму натуральнае сужэнства можна да канца зразумець у святле яго сакрамэнтальнай паўнаты: толькі ўглядаючыся ў Хрыста, можна больш глыбока пазнаць праўду пра міжчалавечыя адносіны. «Па сутнасці таямніца чалавека па­сапраўднаму тлумачыцца толькі ў таямніцы Уцелаўлёнага Слова. [...] Хрыстус, новы Адам, уласна ў аб’яўленні таямніцы Айца і Яго любові аб’яўляе чалавека цалкам самому чалавеку і адкрывае перад ім яго найвышэйшае пакліканне» (Gaudium et spes, 22). Асабліва адпаведным з’яўляецца разуменне ў хрысталагічным ключы натуральных уласцівасцяў сужэнства, што ўтвараюць дабро сужэнцаў (bonum coniugum)“[75], якое ахоплівае еднасць, адкрытасць на жыццё, вернасць і непарыўнасць, а ў межах хрысціянскага сужэнства таксама ўзаемадапамогу на шляху як мага паўнейшага сяброўства з Панам. „Пазнанне прысутнасці зярнят Слова ў іншых культурах (пар. Ad gentes, 11) можа таксама прымяняцца да рэальнасці сужэнства і сямі. Станоўчыя элементы існуюць таксама па­за сапраўдным натуральным сужэнствам, у формах сужэнства, уласцівых іншым рэлігійным традыцыям[76], хоць ёсць і няяснасці. Можна сказаць, што „кожны, хто хоча ў гэтым свеце заснаваць сям’ю, якая будзе вучыць дзяцей радавацца кожнаму дзеянню, накіраванаму на пераадоленне зла — сям’ю, якая паказвае, што Дух Святы жыве і дзейнічае, — сустрэне нашу ўдзячнасць і прызнанне незалежна ад таго, да якой сям’і, народа ці рэгіёна належыць!“[77].

78. „Погляд Хрыста, святло якога асвятляе кожнага чалавека (пар. Ян 1, 9; Gaudium et spes, 22), натхняе пастырства Касцёла адносна вернікаў, якія проста жывуць разам або заключылі толькі грамадзянскі шлюб, а таксама разведзеных, якія жывуць у новых саюзах. У перспектыве боскай педагогікі Касцёл звяртаецца з любоўю да тых, хто ўдзельнічае ў яго жыцці недасканалым чынам: разам з імі моліцца аб ласцы навяртання, заахвочвае іх рабіць дабро, натхняе на ўзаемны клопат з любоўю і на ўдзел у служэнні супольнасці, у якой яны жывуць і працуюць. [...] Калі саюз дасягае значнай стабільнасці праз публічную повязь (і характарызуецца глыбокім пачуццём, адказнасцю перад нашчадкамі, здольнасцю пераадольваць горкі досвед), яго можна разглядаць як шанец, каб у тых выпадках, калі гэта магчыма, прывесці да сакрамэнту сужэнства“[78].

79. „Перад абліччам цяжкіх сітуацый і зраненых сем’яў трэба заўсёды памятаць пра агульны прынцып: «Няхай пастыры ведаюць, што дзеля любові праўды яны маюць абавязак правільна ацаніць сітуацыю» (Familiaris consortio, 84). Ступень адказнасці розная ў кожным выпадку, і могуць існаваць фактары, якія абмяжоўваюць здольнасць да прыняцця рашэння. Таму трэба выразна прадстаўляць вучэнне, але і пазбягаць высноў, якія не ўлічваюць складанасць розных сітуацый, і абавязкова звяртаць увагу на тое, як людзі жывуць і пакутуюць з прычыны становішча, у якім яны знаходзяцца“[79].

Перадаванне жыцця і выхаванне дзяцей

80. Сужэнства — гэта перадусім „глыбокая супольнасць жыцця і сужэнскай любові“[80], якая з’яўляецца дабром для саміх сужэнцаў[81], а сексуальнасць „падпарадкаваная сужэнскай любові мужчыны і жанчыны“[82]. Таму таксама „сужэнцы, якім Бог не даў патомства, могуць нягледзячы на гэта весці глыбокае сужэнскае жыццё з чалавечага і хрысціянскага пункта гледжання“[83]. Тым не менш, гэтая сувязь „з натуры“[84] накіраваная на пракрэацыю. Новае дзіця не прыбывае „звонку як дадатак да ўзаемнай любові сужэнцаў; яно нараджаецца ў самым цэнтры гэтага ўзаемнага дару, плёнам і спаўненнем якога з’яўляецца“[85]. Яно не з’яўляецца пад канец працэсу, але прысутнічае ад пачатку любові, як істотная рыса, якую нельга адмаўляць без шкоды для самой любові. Ад пачатку любоў адкідае ўсе імпульсы да замкнёнасці ў сабе і адкрываецца на плоднасць, якая яе працягвае, выходзячы па­за межы ўласнага існавання. Таму кожны палавы акт сужэнцаў мае гэтае значэнне[86], хоць з розных прычын не заўсёды можа сапраўды весці да зачацця новага жыцця.

81. Дзіця патрабуе нараджэння з гэтай любові, а не якімсьці іншым чынам, паколькі „яно не з’яўляецца чымсьці належным, але дарам“[87], які „ёсць плёнам, уласцівым акту сужэнскай любові сваіх бацькоў“[88]. Таму „згодна з парадкам стварэння сужэнская любоў паміж мужчынам і жанчынай і перадача жыцця падпарадкаваныя адно аднаму (пар. Быц 1, 27­28). Такім чынам Стварыцель учыніў мужчыну і жанчыну сваімі супрацоўнікамі ў стварэнні і адначасова інструментамі сваёй любові, ускладаючы на іх адказнасць за будучыню чалавечай сям’і праз перадаванне чалавечага жыцця“[89].

82. Айцы Сінода сцвердзілі, што „няцяжка заўважыць пашырэнне менталітэту, які зводзіць нараджэнне жыцця да зменнага індывідуальнага планавання або планавання сужэнскай пары“[90]. Вучэнне Касцёла „дапамагае перажываць згодна і свядома супольнасць паміж сужэнцамі ва ўсіх яе вымярэннях, уключна з адказнасцю за нараджэнне. Трэба адкрыць нанова заклік энцыклікі Humanae vitae Паўла VI, якая падкрэслівае патрэбу шанавання годнасці асобы пры маральнай ацэнцы спосабаў рэгулявання нараджальнасці [...]. Выбар усынаўлення і апека выражае асаблівую плоднасць сужэнскага досведу“[91]. З асаблівай удзячнасцю Касцёл „падтрымлівае сем’і, якія прымаюць, выхоўваюць і акружаюць любоўю спецыфічных дзяцей[92].

83. У гэтым кантэксце я не магу не сказаць пра тое, што калі сям’я — гэта святыня жыцця, месца, дзе жыццё нараджаецца і атачаецца клопатам, то страшэннай супярэчнасцю з’яўляецца ператварэнне яе ў месца, дзе жыццё адкідаюць і знішчаюць. Каштоўнасць чалавечага жыцця настолькі вялікая, настолькі непазбыўным з’яўляецца права на жыццё нявіннага дзіцяці, якое развіваецца ва ўлонні сваёй маці, што ніякім чынам нельга ўявіць магчымасць прымаць рашэнні адносна гэтага жыцця, нібы гаворка ішла аб праве на ўласнае цела. Жыццё — гэта мэта сама па сабе, таму яно ніякім чынам не можа быць прадметам дамінавання з боку іншай чалавечай асобы. Сям’я ахоўвае жыццё на ўсіх яго этапах, а таксама напрыканцы яго. Такім чынам, „тым, хто працуе ў асяродках аховы здароўя, нагадваецца пра маральны абавязак супраціву сумлення. Гэтак жа Касцёл не толькі адчувае пільную патрэбу пацвярджаць права на натуральную смерць, пазбягаючы інвазіўных метадаў лячэння і эўтаназіі“, але і „рашуча адкідае смяротнае пакаранне“[93].

84. Айцы таксама пажадалі падкрэсліць, што „адным з асноўных выклікаў, якія сёння стаяць перад сем’ямі, безумоўна з’яўляецца справа выхавання, якая стала яшчэ больш цяжкай і складанай у сучаснай культурнай рэчаіснасці і на якую вялікі ўплыў аказваюць СМІ[94]. „Касцёл адыгрывае каштоўную ролю ў падтрымцы сямей, пачынаючы з хрысціянскага ўтаямнічання праз гасцінныя супольнасці“[95]. Аднак вельмі важна памятаць, што выхаванне дзяцей — гэта найважнейшы абавязак і ў той жа час самае першае права бацькоў[96]. Для іх гэта не толькі цяжар, але таксама істотнае і непазбыўнае права, абараняць якое яны пакліканы і якога ніхто не павінен у іх забіраць. Дзяржава прапаноўвае адукацыйную паслугу ў якасці дапамогі, падтрымліваючы неперадавальную іншым ролю бацькоў, якія маюць права на свабодны выбар тыпу адукацыі (даступнай і якаснай), якую хочуць даць сваім дзецям згодна са сваімі перакананнямі. Школа не замяняе бацькоў, а дапаўняе іх. Гэта асноўны прынцып: „Усе іншыя ўдзельнікі выхаваўчага працэсу дзейнічаюць як бы ад імя бацькоў, абапіраючыся на іх згоду, а ў пэўнай ступені нават на іх замову“[97]. У той жа час „дайшло да падзелу паміж сям’ёй і грамадствам, паміж сям’ёй і школай, выхаваўчы пакт сёння разарваны; тым самым выхаваўчы запавет грамадства і сям’і апынуўся сёння ў стане крызісу“[98].

85. Касцёл праз адпаведную пастырскую дзейнасць пакліканы да супрацоўніцтва, каб бацькі самі маглі выконваць сваю адукацыйную місію. Ён павінен гэта рабіць, заўсёды дапамагаючы ім ацэньваць іх спецыфічную ролю і прызнаваць, што тыя, хто атрымаў сакрамэнт сужэнства, становяцца сапраўднымі слугамі выхавання, паколькі праз выхаванне сваіх дзяцей яны будуюць Касцёл[99] і прымаюць пакліканне, якое прапаноўвае ім Бог[100].

Сям’я і Касцёл

86. „З сардэчнай і глыбокай радасцю Касцёл глядзіць на сем’і, якія захоўваюць вернасць вучэнню Евангелля, дзякуе ім і заахвочвае іх даваць сведчанне. Дзякуючы ім здзяйсняецца прыгажосць непарыўнага сужэнства, вернага назаўсёды. У сям’і, якую можна назваць «хатнім Касцёлам» (Lumen gentium, 11), сталее першы эклезіяльны досвед еднасці паміж асобамі, у якой адлюстроўваецца дзякуючы ласцы таямніца Святой Тройцы. «Гэта тут мы вучымся трываласці і радасці працы, братэрскай любові, велікадушнаму і нават шматразоваму прабачэнню, а асабліва вучымся аддаваць пашану Богу праз малітву і ахвярнасць свайго жыцця» (Катэхізіс Каталіцкага Касцёла, 1657)“[101].

87. Касцёл — гэта сям’я сем’яў, якая няспынна ўзбагачае жыццё ўсіх хатніх касцёлаў. У сувязі з гэтым „моцай сакрамэнту сужэнства кожная сям’я становіцца дабром для Касцёла з усімі наступствамі. З гэтай перспектывы каштоўным дарам для Касцёла будзе сёння разважанне пра ўзаемадзеянне сям’і і Касцёла: Касцёл — гэта дабро для сям’і, сям’я — гэта дабро для Касцёла. Канцэнтрацыя сакрамэнтальнага дару Пана спачывае не толькі на паасобнай сям’і, але на ўсёй хрысціянскай супольнасці“[102].

88. Любоў, якая існуе ў сем’ях, — гэта няспынная моц для жыцця Касцёла. „Мэта сужэнскага паяднання заключаецца ў няспынным закліку развіваць і паглыбляць гэтую любоў. З’яднаныя ў любові сужэнцы спазнаюць прыгажосць бацькоўства і мацярынства; падзяляюць планы і цяжкасці, жаданні і смутак; вучацца ўзаемнаму клопату і ўзаемнаму прабачэнню. У гэтай любові яны святкуюць свае моманты шчасця і падтрымліваюць адно аднаго ў цяжкія хвіліны свайго жыцця. [...] Бескарыслівая прыгажосць узаемнага дару, радасць з прычыны новага жыцця і поўная любові апека ўсіх членаў сям’і ад малых дзяцей да старых — гэта толькі некаторыя з плёнаў, якія робяць выключным і незаменным адказ на пакліканне сям’і“[103] як для Касцёла, так і для ўсяго грамадства.

 

Раздзел IV

Любоў у сужэнстве

89. Усяго сказанага будзе недастаткова, каб выразіць евангелле сужэнства і сям’і, асабліва калі мы не прысвяцім крыху часу для таго, каб падрабязна распавесці пра любоў. Мы не можам заахвочваць да вернасці і ўзаемнага дару з сябе, калі не будзем заклікаць да развіцця, умацавання і паглыблення сужэнскай і сямейнай любові. Ласка сакрамэнту сужэнства па сутнасці павінна ў першую чаргу „ўдасканальваць любоў сужэнцаў“[104]. Таксама і ў гэтым выпадку маюць слушнасць словы: калі я маю „паўнату веры, каб перастаўляць горы, а любові не маю, то я — нішто. І калі раздам усю маёмасць сваю і аддам цела сваё на спаленне, а любові не маю, няма мне з гэтага ніякай карысці“ (1 Кар 13, 2­3). Больш за тое, слова „любоў“ стала адным з найчасцей ужываных, а таксама злоўжываных[105]. 

Наша штодзённая любоў

90. У так званым „Гімне любові“, напісаным св. Паўлам, мы бачым пэўныя рысы сапраўднай любові:

„Любоў доўгацярплівая, любоў ласкавая, не зайздросціць, любоў не пыхлівая, не ганарыцца, не бессаромная, не шукае свайго, не гневаецца, не памятае зла, не радуецца несправядлівасці, але радуецца разам з праўдай. Усё зносіць, усяму верыць, на ўсё спадзяецца, усё церпіць“ (1 Кар 13, 4­7).

Гэта існуе і ўдасканальваецца ў жыцці, якое сужэнцы штодзённа падзяляюць адно з адным і са сваімі дзецьмі. Таму трэба спыніцца і высветліць значэнне слоў гэтага тэксту, каб спрабаваць прымяніць іх да канкрэтнага жыцця кожнай сям’і.

Цярплівасць

91. Першы выраз — гэта makrothymei. Гэтае слова нельга перакладаць толькі як „доўгацярплівая“, паколькі гэтая ідэя выказана ў канцы сёмага верша. Яго значэнне мы можам зразумець з грэцкага перакладу Старога Запавету, калі гаворка ідзе пра тое, што Бог „няскоры да гневу“ (Зых 34, 6; Лев 14, 18). Гэта мае месца тады, калі асоба не дазваляе ахапіць сябе імпульсам і пазбягае нападак. Гэта рыса Бога запавету, які заклікае наследаваць Яго таксама ў сямейным жыцці. Тэксты, у якіх св. Павел выкарыстоўвае гэты тэрмін, трэба чытаць у кантэксце кнігі Мудрасці (пар. 11, 23; 12, 2. 15­18): праз праслаўленне памяркоўнасці Бога, і даючы месца скрусе, Пісанне адначасова падкрэслівае Яго моц, якая праяўляецца ў дзеянні міласэрнасці. Цярплівасць Бога — гэта спаўненне міласэрнасці да грэшнікаў і праява сапраўднай моцы.

92. Быць цярплівымі не азначае, што мы дазволім няспынна здзеквацца над сабой, што мы можам цярпець фізічную агрэсію або згаджацца на стаўленне да нас як да прадметаў. Праблема нараджаецца тады, калі мы патрабуем, каб адносіны былі ідылічныя або каб людзі былі дасканалымі, ці калі мы ставім сябе ў цэнтр і чакаем, каб адбывалася выключна тое, чаго мы хочам. У выніку ўсё выводзіць нас з раўнавагі, усё вядзе нас да агрэсіўных рэакцый. Калі мы не клапоцімся пра цярплівасць, то заўжды будзем апраўдваць свой гнеў і ўрэшце станем людзьмі, якія не змогуць жыць разам з іншымі, асацыяльнымі тыпамі, няздольнымі апанаваць імпульсы, а сям’я ператворыцца ў поле бітвы. Таму Божае слова заахвочвае нас: „Усякая горыч і раздражненне, і гнеў, і крык, і блюзнерства няхай будуць выдалены ад вас разам з усякай злосцю“ (Эф 4, 31). Гэтая цярплівасць умацоўваецца, калі я прызнаю, што і другая асоба, такая, якой яна ёсць, мае права на жыццё на гэтай зямлі як і я. Незалежна ад таго, што яна замінае мне, змяняе мае планы ці нервуе мяне, што яе спосаб існавання або яе ідэі, або нават яна сама не зусім такая, як я спадзяваўся. Любоў заўсёды мае пачуццё глыбокага спачування, якое вядзе да прыняцця іншай асобы як часткі гэтага свету, нават калі яна дзейнічае не так, як мне хацелася б.

Ласкавасць

93. Наступнае слова — гэта chresteuetai, унікальнае ва ўсёй Бібліі, паходзіць ад chrestos (добры чалавек, які праяўляе сваю дабрыню ва ўчынках). Аднак беручы пад увагу, у якім кантэксце стаіць гэтае слова, у цесным паралелізме з папярэднім дзеясловам, яно становіцца яго дапаўненнем. Таму св. Павел хоча растлумачыць, што „цярплівасць“, названая першай, гэта не зусім пасіўная пазіцыя, але спадарожнічае ёй актыўнасць, дынамічная і крэатыўная рэакцыя на іншых. Ён паказвае, што любоў робіць дабро іншым і пашырае яго. Таму перакладаецца як „ласкавая“.

94. Ва ўсім тэксце відаць, што св. Павел падкрэслівае: любоў — гэта не толькі пачуццё, але яе трэба разумець у тым сэнсе, які слова „любоў“ мае ў габрэйскай мове, а значыць „рабіць дабро“. Як сказаў св. Ігнацы Лаёла: „Любоў павінна грунтавацца больш на ўчынках, чым на словах“[106]. Такім чынам яна можа паказаць усю сваю плённасць і дазваляе нам зазнаваць радасць ад давання, высакароднасці і цудоўнасці прынясення сябе ў дар шчодра, без меры, без патрабавання адплаты, толькі дзеля прыемнасці аддавання і служэння.

Аздараўленне ад зайздрасці

95. Далей адкідаецца як супярэчная любові пазіцыя, выказаная словам zeloi (зайздрасць). Гэта азначае, што ў любові няма месца на шкадаванне дабра для іншай асобы (Дз 7, 9; 17, 5). Зайздрасць — гэта засмучанасць дабром іншых, якая паказвае, што мы не зацікаўленыя ў шчасці іншых, паколькі засяродзіліся выключна на сваім поспеху. У той час як любоў дазваляе нам выйсці з нашых абмежаванняў, зайздрасць вядзе нас да канцэнтрацыі на сабе. Сапраўдная любоў цэніць дасягненні іншых, не ўспрымае іх як пагрозу, яна свабодная ад горкага смаку зайздрасці. Яна прымае тое, што кожны мае розныя дары і розны жыццёвы шлях. Таму імкнецца адкрыць свой шлях да шчасця, дазваляючы іншым знайсці сваё шчасце.

96. Урэшце гаворка ідзе пра спаўненне таго, чаго патрабуюць дзве апошнія запаведзі Божага закону: „Не пажадай дому бліжняга свайго; не пажадай ні жонкі яго, ні ягонага нявольніка, ні ягонай нявольніцы, ні вала ягонага, ні асла ягонага — нічога, што належыць яму“ (Зых 20, 17). Любоў прымушае нас шчыра цаніць кожнага чалавека, прызнаючы яго права на шчасце. Я люблю іншую асобу, гляджу на яе вачыма Бога Айца, які „дае нам усё для карыстання“ (1 Цім 6, 17), а значыць прымаю, што яна можа карыстацца добрым момантам. У кожным выпадку, гэта той самы корань любові, які вядзе мяне да адкідання несправядлівасці, у выніку якой некаторыя маюць занадта шмат, а іншыя нічога, або які пабуджае мяне да дзеяння, каб адрынутыя грамадствам людзі таксама маглі мець крыху радасці. Гэта не зайздрасць, але жаданне роўнасці.

Без пыхлівасці і гонару

97. Чарговы выраз — perpereuetai, які азначае ганарыстасць, жаданне паказаць сваю вышэйшасць, робячы ўражанне на іншых педантычнай і крыху агрэсіўнай пазіцыяй. Той, хто любіць, не толькі пазбягае зашмат гаварыць пра сябе, але мае здольнасць быць на сваім месцы, не спрабуе ставіць сябе ў цэнтры, бо засяроджваецца на іншых. Наступнае слова — physioutai — вельмі блізкае, бо яно паказвае, што любоў не нахабная. Яно літаральна выражае тое, каб „не ўзвышаццанад іншымі, і ўказвае на штосьці больш далікатнае. Гаворка не толькі пра манію дэманстраваць свае станоўчыя рысы, але пра штосьці, што прыводзіць да страты пачуцця рэчаіснасці. Мы лічым сябе больш цудоўнымі, чым мы ёсць на самай справе, бо мяркуем, што мы больш „духоўныя“ або больш „мудрыя“. Св. Павел выкарыстоўвае гэта слова з рознай нагоды, каб, напрыклад, сказаць, што „пазнанне робіць ганарыстым, а любоў будуе“ (1 Кар 8, 1b). Гэта азначае, што некаторыя лічаць сябе вялікімі, бо ведаюць больш, чым іншыя, і намагаюцца кантраляваць іх, у той час як у сапраўднасці тое, што робіць нас вялікімі, — гэта любоў, якая разумее, клапоціцца, прымае слабых і чулая да іх. У іншым вершы св. Павел выкарыстоўвае гэта азначэнне, каб раскрытыкаваць тых, хто „заганарыўся“ (пар. 1 Кар 4, 18), а ў сапраўднасці ў іх больш пустаслоўя, чым сапраўднай „моцы“ Духа Святога (пар. 1 Кар 4, 19).

98. Важна, каб хрысціяне не былі высакамернымі ў сваім падыходзе да родных, слабых у веры, слабых або менш упэўненых у сваіх перакананнях. Часам адбываецца наадварот: тыя, хто ў сваёй сям’і мусілі быць больш сталымі ў веры, становяцца нязносна нахабнымі. Пастава пакоры ўяўляецца тут як неад’емная частка любові, бо каб зразумець, прабачыць або служыць іншым усім сэрцам, неабходна вылечыцца ад пыхі і рупіцца пра пакору. Езус нагадваў вучням, што ў свеце ўлады кожны стараецца панаваць над іншым, і таму сказаў ім: „Няхай не так будзе сярод вас“ (Мц 20, 26). Логіка хрысціянскай любові — гэта не логіка людзей, якія адчуваюць сваю перавагу над іншымі і імкнуцца дэманстраваць сваю ўладу, але: „хто хоча быць большым сярод вас, няхай будзе вам слугою“ (Мц 20, 27). У сямейным жыцці не можа дамінаваць логіка панавання адных над другімі або суперніцтва, каб паглядзець, хто больш разумны і моцны, бо гэтая логіка забівае любоў. Таксама да сям’і адносіцца парада: „Апраніцеся ўсе ва ўзаемную пакору, таму што Бог супраціўляецца ганарыстым, а пакорным дае ласку“ (1 П 5, 5).

Не бессаромная

99. Любоў азначае таксама жаданне, каб цябе любілі іншыя, і тут знаходзіць свой сэнс выраз aschemonei. Ён хоча паказаць, што любоў не дзейнічае жорстка і няветліва, не абыходзіцца груба. Яе спосаб існавання, яе словы, яе жэсты ветлівыя, а не грубыя ці жорсткія. Яна не любіць раніць іншых. Ветлівасць — гэта „школа ўражлівасці і бескарыслівасці“, якая патрабуе ад яе прыхільніка „фарміраваць свой розум і пачуцці і навучыцца адчуваць, казаць, а часам — маўчаць“[107]. Быць мілым — гэта не стыль, які хрысціянін можа выбраць або адкінуць. У межах асноўных патрабаванняў любові „кожны чалавек абавязаны рабіць ветлівымі свае адносіны з іншымі“[108]. Кожны дзень „уваходжання ў жыццё іншага чалавека, таксама тады, калі ён належыць да нашага жыцця, патрабуе далікатных і неінвазіўных паводзін, што азначае давер і пашану. [...] А любоў, чым больш інтымная і глыбокая, тым больш патрабуе шанавання свабоды і здольнасці чакаць, пакуль другі адчыніць дзверы свайго сэрца“[109].

100. Каб быць настроеным на сапраўдную сустрэчу з іншымі, неабходна скіраваць на іх ветлівы позірк. Гэта немагчыма, калі пануе песімізм, які падкрэслівае іх недахопы і памылкі, быць можа, каб кампенсаваць уласныя комплексы. Ветлівы позірк дазваляе нам не зацыклівацца на абмежаваннях іншага, і такім чынам мы можам быць да яго цярплівымі, можам быць супрацоўнікамі ў супольным праекце, хоць мы і розныя. Ветлівая любоў стварае еднасць, рупіцца пра адносіны, стварае новыя сеткі інтэграцыі, будуе моцныя грамадскія сувязі. Такім чынам яна абараняе сама сябе, бо нельга падтрымліваць ахвярнасць дзеля іншых без пачуцця прыналежнасці, без якога кожны ўрэшце пачынае шукаць толькі сваёй карысці, і сумеснае жыццё становіцца немагчымым. Асацыяльная асоба верыць, што іншыя існуюць для задавальнення яе патрэбаў, а калі гэта робяць, то яны толькі выконваюць свой абавязак. Таму няма месца на ветлівую любоў і яе мову. Той, хто любіць, здольны сказаць словы падтрымкі, якія гояць, умацоўваюць, суцяшаюць і заахвочваюць. Возьмем, напрыклад, некаторыя словы, якія Езус сказаў людзям: „Будзь адважным, сыне!“ (Мц 9, 2). „Вялікая вера твая!“ (Мц 15, 28). „Устань!“ (Мк 5, 41). „Ідзі ў спакоі!“ (Лк 7, 50) „Не бойцеся!“ (Мц 14, 27). Гэтыя словы не прыніжаюць, не засмучаюць, не раздражняюць, не выказваюць пагарду. У сям’і мы павін­ны навучыцца гэтай ветлівай мове Езуса.

Шчодрасць

101. Мы шмат разоў казалі, што, каб любіць іншых, трэба найперш палюбіць самога сябе. Аднак „Гімн любові“ кажа, што любоў „не шукае свайго“, або „не шукае таго, што яго“. Гэты выраз таксама выкарыстоўваецца ў іншым тэксце: „Не клапаціцеся кожны толькі пра сваё, але і пра іншых!“ (Флп 2, 4). Перад абліччам такога выразнага сцверджання Святога Пісання трэба пазбягаць прызнання першынства любові да саміх сябе, нібы яна больш высакародная, чым прынясенне сябе ў дар іншым. Пэўны прыярытэт любові да саміх сябе можа разумецца толькі як псіхалагічная ўмова, бо той, хто не можа любіць самога сябе, сутыкаецца з цяжкасцямі ў любові да іншых: „Хто злы да сябе, ці будзе добры да іншых? [...] Няма горшага чалавека, чым той, хто сквапны да самога сябе“ (Сір 14, 5­6).

102. Так св. Тамаш Аквінскі тлумачыць, што „любові больш уласціва жаданне любіць, чым быць любімым“[110], і сапраўды „маці, у якіх мы сустракаем найвялікшую любоў, больш стараюцца любіць, чым быць любімымі“[111]. Таму любоў можа выходзіць па­за справядлівасць і раздавацца задарма, „нічога за гэта не чакаючы“ (Лк 6, 35), аж да вяршыні любові, „калі хтосьці жыццё сваё аддае за сяброў сваіх“ (Ян 15, 13). Ці магчымая яшчэ такая шчодрасць, якая дазваляе дарма даваць і даваць да самага канца? Безумоўна, гэта магчыма, бо гэтага патрабуе Евангелле: „Задарма атрымалі, задарма давайце!“ (Мц 10, 8).

Без унутранага гвалту

103. Калі першыя словы „Гімна любові“ заахвочвалі нас да цярплівасці, якая дазваляе пазбегнуць рэзкай рэакцыі на слабасць і памылкі іншых, то цяпер з’яўляецца іншае слова — paroxynetai, якое датычыць унутранай рэакцыі абурэння на штосьці вонкавае. Гэта ўнутраны гвалт, схаваная раздражнёнасць, якая ставіць нас у абарончую пазіцыю супраць іншых, быццам яны з’яўляюцца непрыемнымі ворагамі, якіх трэба пазбягаць. Стан такой унутранай агрэсіі не прыносіць ніякай карысці, а толькі паказвае нашую слабасць і вядзе да нашай ізаляцыі. Абурэнне з’яўляецца здаровым, калі пабуджае нас рэагаваць на сур’ёзную несправядлівасць, але становіцца шкодным, калі ўплывае на кожнае нашае стаўленне да іншых.

104. Евангелле заахвочвае нас хутчэй заўважаць бервяно ў сваім воку (пар. Мц 7, 5). Як хрысціяне мы не можам быць абыякавымі да няспыннага закліку Божага слова не распальваць гнеў: „Не будзь пераможаны злом, але перамагай зло дабром!“ (Рым 12, 21). „Не пераставайце рабіць дабро“ (Гбр 6, 9). Адчуванне сілы выбуховай агрэсіі — гэта адно, а згода на яе, дазвол, каб яна стала пастаяннай — гэта нешта іншае: „Гневайцеся, але не грашыце, няхай сонца не заходзіць у гневе вашым!“ (Эф 4, 26). Таму ніколі не трэба завяршаць дзень без прымірэння ў сямі. „А як мне мірыцца? На каленях? Не! Дастаткова малога жэсту, дробнай рэчы, і ў сям’ю вяртаецца згода. Дастаткова пяшчоты, без слоў. Але няхай ніколі дзень сям’і не заканчваецца без прымірэння“[112]. Унутранай рэакцыяй на непрыемнасць, выкліканую іншымі, павінна быць перадусім благаслаўленне ў сэрцы, жаданне дабра іншай асобе, просьба, скіраваная да Бога, каб Ён вызваліў яе і аздаравіў: „Благаслаўляйце, бо дзеля гэтага вы пакліканы, каб унаследаваць благаслаўленне“ (1 П 3, 9). Калі мы павінны змагацца са злом, то будзем рабіць гэта, але заўсёды кажучы „не“ ўнутранаму гвалту.

Прабачэнне

105. Калі мы дазволім дрэнным пачуццям напаўняць нас, то створым месца для крыўды, якая паселіцца ў нашым сэрцы. Выраз logizetai to kakon азначае „зважаць на зло“, „натаваць яго“, г. зн. памятаць крыўды. Процілегласцю з’яўляецца прабачэнне, якое грунтуецца на станоўчым стаўленні, якое спрабуе зразумець слабасць іншых і стараецца шукаць апраўданне іншай асобы, падобна як Езус, які сказаў: „Ойча, прабач ім, бо не ведаюць, што робяць“ (Лк 23, 34). Аднак часта мы схільныя шукаць усё больш правінаў, уяўляць сабе ўсё больш беззаконняў, дадумваць разнастайныя дрэнныя намеры. Такім чынам крыўды нарастаюць і ўкараняюцца. Тады кожная памылка або падзенне сужэнца можа знішчыць сувязь любові і сямейную стабільнасць. Праблема ў тым, што часам усяму прыпісваецца аднолькавае значэнне, а гэта пагражае тым, што мы будзем жорсткія да кожнай памылкі іншай асобы. Слушнае адстойванне сваіх правоў ператвараецца ва ўпартае і пастаяннае жаданне помсты, а не ў здаровую абарону сваёй годнасці.

106. Калі мы былі абражаныя або расчараваныя, прабачэнне магчымае і пажаданае, але ніхто не кажа, што гэта лёгка. Праўда ў тым, што „сямейная еднасць можа захоўвацца і ўдасканальвацца толькі ў вялікім духу ахвяры. Яна патрабуе высакароднай гатоўнасці кожнага і ўсіх да зразумення, талерантнасці, прабачэння і прымірэння. Кожная сям’я разумее, як напружанне і канфлікты, эгаізм, нязгода моцна ўдараюць у гэтую еднасць, а часам смяротна раняць яе. Адсюль і паходзяць разнастайныя і шматлікія формы распаду сямейнага жыцця“[113].

107. Сёння мы ведаем, што каб мець здольнасць прабачаць, трэба прайсці праз вызваляючы досвед разумення і даравання сабе. Шмат разоў нашы памылкі або крытычныя погляды людзей, якіх мы любім, прыводзілі да таго, што мы трацілі любоў да саміх сябе. Урэшце гэта вяло нас да цурання іншых, уцёкаў ад пачуццяў і напаўнення страхам у міжасабовых адносінах. Таму магчымасць абвінавачання іншых становіцца фальшывай палёгкай. Трэба маліцца з нашай уласнай гісторыяй, прыняць сябе, умець жыць з уласнымі абмежаваннямі, а таксама дараваць сабе, каб мы маглі мець такую ж пазіцыю ў дачыненні да іншых.

108. Але для гэтага неабходны досвед Божага прабачэння, апраўдання, дадзенага задарма, а не дзякуючы нашым заслугам. Мы былі ахопленыя любоўю, якая апярэджвае ўсякі наш твор, якая заўсёды дае новыя магчымасці, вядзе наперад і натхняе. Калі мы прымем, што Божая любоў — безумоўная, што любоў Айца не трэба купляць або плаціць за яе, тады зможам любіць, нягледзячы ні на што, прабачаць іншым, нават калі яны былі несправядлівыя да нас. У адваротным выпадку наша сямейнае жыццё ўжо не будзе месцам разумення, падтрымкі і заахвочання, але месцам пастаяннага напружання або ўзаемных пакут.

Радавацца з іншымі

109. Выраз chairei epi te adikia азначае нешта негатыўнае, што знаходзіцца ў тайніках чалавечага сэрца. Гэта атручаная пазіцыя людзей, якія радуюцца, калі нехта церпіць несправядлівасць. Гэта фраза дапаўняецца наступнай, пазітыўнай: sygchairei te aletheia — „радавацца з праўдай“. Гэта азначае радавацца дабру іншай асобы, калі прызнана яе годнасць, калі цэняцца яе здольнасці і добрыя справы. Гэта недасягальна для таго, хто заўсёды параўноўвае сябе з кімсьці або спаборнічае з іншымі, нават са сваім сужэнцам або сужонкай, аж да патаемнай радасці з прычыны яго ці яе параз.

110. Калі любячая асоба можа зрабіць дабро іншаму або калі бачыць, што іншаму шчасціць, і радуецца гэтаму, то аддае хвалу Богу, бо „радаснага даўцу любіць Бог“ (2 Кар 9, 7), а наш Пан асабліва цэніць таго, хто радуецца шчасцю іншых. Калі мы не ўмацоўваем нашую здольнасць радавацца дабру іншых, а засяроджваемся перадусім на нашых уласных патрэбах, мы асуджаныя на жыццё з мінімальнай радасцю, бо, як сказаў Езус, „Больш шчасця ў тым, каб даваць, чым у тым, каб браць!“ (Дз 20, 35). Сям’я заўсёды павінна быць месцам, дзе будуць радавацца разам з кожным, хто зробіць у жыцці нешта добрае.

Усё прабачае

111. Пералік дапаўняюць чатыры выразы, якія кажуць пра пэўную татальнасць „усяго“. Усё зносіць, усяму верыць, на ўсё спадзяецца, усё церпіць. Гэтак моцна падкрэсліваецца контркультурны дынамізм любові, здольнай выступіць супраць ўсяго, што магло б ёй пагражаць.

112. Па­першае, тут гаворка пра тое, што любоў „усё зносіць“ (panta stegei). Гэта не тое самае, што „не зважае на зло“, бо гэты выраз звязаны з выкарыстаннем мовы і можа азначаць „захаванне маўчання“ аб тым, што можа быць негатыўным у іншай асобе. Гэта цягне за сабой абмежаванне ацэнкі, стрыманне схільнасці кідацца суровымі і абсалютнымі асуджэннямі: „не асуджайце, і не будуць асуджаць вас“ (Лк 6, 36). Божае слова хоць і скіраванае на наша штодзённае выкарыстанне мовы, заклікае нас: „Браты, не абражайце адзін аднаго“ (Як 4, 11). Згода на знішчэнне вобразу іншага чалавека — гэта спосаб умацавання нашага ўласнага вобразу, разрадка ад крыўдаў і зайздрасці без перажывання за выкліканае намі зло. Мы часта забываем, што паклёп, калі ён значна псуе рэпутацыю іншых, прычыняе ім шкоду, якую вельмі цяжка направіць, можа быць вялікім грахом, сур’ёзным злачынствам супраць Бога. Таму Божае слова вельмі суровае да грахоў языка, кажучы, што гэта „свет несправядлівасці“, якая „апаганьвае ўсё цела“ (Як 3, 6) як „нястрымнае зло, поўнае смяротнай атруты“ (Як 3, 8). Калі „ім праклінаем людзей, створаных на падабенства Божае“ (Як 3, 9), то любоў клапоціцца пра вобраз другой асобы, далікатна ведучы нават да захавання добрага імя ворагаў. Абараняючы Божы закон, нельга забываць пра гэта патрабаванне любові.

113. Сужэнцы, якія любяць адно аднаго і належаць адно аднаму, добра кажуць пра сябе, стараюцца паказаць добры бок сужэнца, а не толькі яго слабасці і памылкі. У кожным выпадку яны захоўваюць маўчанне, каб не знішчыць яго вобраз. Аднак гэта не толькі знешні жэст, ён вынікае з унутранай пазіцыі. Гэта таксама не наіўнасць чалавека, які ўдае, што не бачыць цяжкасцяў і слабасцяў іншага чалавека, але гэта глыбіня погляду таго, хто бачыць гэтыя слабасці і памылкі ў шырэйшым кантэксце. Ён памятае, што недахопы — гэта толькі пэўная частка, а не цэлае існаванне іншай асобы. Непрыемны факт у дадзеных адносінах — гэта не ўсе адносіны. Таму можна прыняць з прастатой, што мы ўсе спалучаем у сабе святло і цень. Другі чалавек з’яўляецца не толькі тым, хто мяне раздражняе. Ён штосьці значна большае. Таму я не патрабую ад яго ідэальнай любові, каб яго ацаніць. Ён любіць мяне такім, якім я ёсць і як можа, са сваімі абмежаваннямі, але тое, што яго любоў недасканалая, не азначае, што яна фальшывая ці несапраўдная. Яна сапраўдная, але абмежаваная і часовая. Таму калі я патрабую занадта шмат, ён нейкім чынам дасць мне зразумець гэта, паколькі не можа і не згодзіцца граць ролю боскай істоты або абслугоўваць усе мае патрэбы. Любоў суіснуе з недасканаласцю, прабачэннем і можа замаўчаць, сутыкнуўшыся з абмежаваннямі каханай асобы.

Давер

114. Panta pisteuei: „усяму верыць“. З улікам кантэксту трэба разумець гэту „веру“ не ў тэалагічным сэнсе, а ў звычайным разуменні „даверу“. Гаворка ідзе не толькі пра тое, каб пазбыцца падазрэнняў, што другі хлусіць або падманвае. Гэты базавы давер пазнае святло, запаленае Богам, якое хаваецца за цемрай, або жар, які надалей палае над попелам.

115. Такі давер робіць магчымымі адносіны свабоды. Не трэба кантраляваць другога, сачыць за кожным яго крокам, каб прадухіліць уцёкі з нашых рук. Любоў сілкуе давер, пакідае свабоду, адракаецца ад татальнага кантролю, ад валодання і дамінавання. Гэтая свабода, якая забяспечвае існаванне сфераў аўтаноміі, а такса­ма адкрытасць на свет і новы досвед, дазваляе абагаціць адносіны, каб яны не станавіліся бесперспектыўнай эндагаміяй. Такім чынам сужэнцы, знаходзячы сябе, могуць радасна дзяліцца тым, што яны атрымалі і чаму навучыліся па­за сямейным колам. У той жа час, свабода дазваляе на шчырасць і празрыстасць, бо, калі хтосьці ведае, што іншыя яму давяраюць і цэняць яго дабрыню, тады ён будзе такім, які ёсць, без утойвання. Той, хто ведае, што яго заўсёды падазраюць, бязлітасна асуджаюць, што яго не любяць, будзе намагацца захоўваць свае сакрэты, хаваць свае падзенні і слабасці, прыкідвацца кімсьці, кім не з’яўляецца. Але сям’я, у якой пануе глыбокі давер, поўны любові, і дзе ён ніколі нягледзячы ні на што не знікае, дазваляе яе членам паказаць сваю праўдзівую сутнасць і дапамагае ім спантанна адкідаць падман, фальш і хлусню.

Спадзяецца

116. Panta elpizei: „не баіцца будучыні“. У спалучэнні з папярэднім слова указвае на кагосьці, хто ведае, што другі можа змяніцца. Заўсёды верыць у магчымасць сталення, у нечаканы выбух прыгажосці, у тое, што найбольш укрытыя магчымасці яго сутнасці калісьці дадуць першыя парасткі. Гэта не азначае, што ўсё ў гэтым жыцці зменіцца. Гэта вядзе да прыняцця таго, што нешта здарыцца не так, як бы мы хацелі, але, магчыма, Бог піша прама па крывых лініях гэтай асобы і здабудзе нейкае дабро са зла, якога не ўдаецца перамагчы на гэтай зямлі.

117. Тут узнікае надзея ў яе поўным сэнсе, паколькі змяшчае ўпэўненасць у жыцці пасля смерці. Гэтая асоба, з усімі сваімі слабасцямі, пакліканая да паўнаты неба. Там яна цалкам пераменіцца праз уваскрасенне Хрыста, і ўжо не будзе яе слабасці, цемнаты або паталогіі. Там праўдзівая сутнасць гэтай асобы будзе яснець на ўсю сваю моц дабрынёй і прыгажосцю. Сярод нядоляў гэтай зямлі гэта дазваляе нам таксама глядзець на гэтую асобу з захапленнем, надпрыродным позіркам, у святле надзеі, і чакаць той паўнаты, якой цяпер нельга заўважыць, але якую аднойчы яна атрымае ў Нябесным Валадарстве.

Усё церпіць

118. Panta hypomenei азначае, што яна з пазітыўным стаўленнем перамагае ўсе перашкоды. Азначае вытрываласць у непрыязным асяроддзі. Азначае не толькі талерантнасць да пэўных рэчаў, якія раздражняюць, але і да чагосьці шырэйшага: дынамічную і сталую ўстойлівасць, здольную перамагаць усе выклікі. Гэтая любоў існуе нягледзячы ні на што, нават тады, калі ўсё навокал заахвочвае да чагосьці іншага. Мае ў сабе нейкую дозу ўпартага гераізму, сілу перад усімі негатыўнымі плынямі, выбар на карысць дабра, які нішто не можа знішчыць. Гэта нагадвае мне словы Марціна Лютэра Кінга, калі ён падкрэсліваў ролю братняй любові нават сярод найгоршага пераследу і прыніжэнняў: „Асоба, якая ненавідзіць цябе найгорш, мае ў сабе нейкае дабро. Таксама народ, які ненавідзіць вас найбольш, мае ў сабе нейкае дабро. Таксама раса, якая ненавідзіць вас найбольш, мае ў сабе нейкае дабро. А калі ты дойдзеш да таго, што паглядзіш у аблічча кожнага чалавека і ўбачыш ў яго глыбіні тое, што рэлігія называе «вобразам Бога», то пачынаеш любіць яго нягледзячы ні на што. Незалежна ад таго, што ён робіць, ты бачыш у ім вобраз Бога. Існуе элемент дабра, якога ніколі нельга пазбыцца. [...] Іншы спосаб любіць непрыяцеляў з’явіцца тады, калі будзе нагода перамагчы ворага, а гэта час, калі табе нельга будзе гэта зрабіць. [...] Калі дасягнеш узроўню любові, яе вялікай прыгажосці і моцы, то хочаш толькі перамагчы дрэнныя сістэмы. Ты любіш людзей, уцягнутых у гэтую сістэму, любіш, але стараешся перамагчы гэтую сістэму. [...] Нянавісць дзеля нянавісці толькі ўмацоўвае існаванне нянавісці і зла ў сусвеце. Калі я ўдару цябе, а ты мяне, калі дам табе здачы і ты зноў ударыш мяне, і так па чарзе, відавочна, што гэта будзе трываць бясконца. Гэта проста ніколі не скончыцца. Дзесьці, хтосьці павінен мець крыху розуму, і тады чалавек будзе моцным. Чалавек моцны — гэта асоба, якая здольная разарваць ланцуг нянавісці, ланцуг зла [...]. Хтосьці павінен мець дастаткова веры і маральнасці, каб перарваць яго і прыўнесці ў структуру сусвету гэты моцны і магутны элемент любові“[114].

119. У сямейным жыцці трэба берагчы тую сілу любові, якая дапамагае пераадольваць зло, якое ёй пагражае. Любоў не паддаецца крыўдам, пагардзе да людзей, жаданням параніць або абцяжарыць іншага. Хрысціянскі ідэал, асабліва ў сям’і, — гэта любоў нягледзячы ні на што. Я захапляюся, напрыклад, стаўленнем людзей, якія вымушаныя былі разысціся са сваім сужэнцам, каб абараніцца ад фізічнага насілля, але з увагі на сужэнскую любоў, якая можа выйсці па­за пачуцці, былі ў стане дзейнічаць на карысць іх дабра, хоць і праз пасрэдніцтва іншых, у часе хваробы, пакуты або цяжкасцяў. Гэта таксама любоў нягледзячы ні на што.

Узрастаць у сужэнскай любові

120. Разгледжаны намі гімн св. Паўла дазваляе нам перайсці да сужэнскай любові. Гэта тая любоў, якая аб’ядноўвае сужэнцаў[115], асвячаная, узбагачаная і асветленая ласкай сакрамэнту сужэнства. Гэта „аб’яднанне волі“[116], духоўнае і ахвярнае, якое, аднак, змяшчае ў сабе пяшчоту сяброўства і эратычную страсць, хоць можа трываць нават тады, калі пачуцці і страсць слабеюць. Папа Пій ХІ вучыць, што любоў напаўняе ўсе абавязкі сужэнскага жыцця і „мае пэўную перавагу высакароднасці“[117]. Бо гэтая моцная любоў, пралітая Духам Святым, з’яўляецца адлюстраваннем непарыўнага запавету паміж Хрыстом і чалавецтвам, кульмінацыяй якога з’яўляецца ахвяраванне сябе аж да канца на крыжы: „Дух, якога ўдзяляе Пан, аднаўляе сэрцы і дае мужчыне і жанчыне здольнасць любіць адно аднаго так, як Хрыстус палюбіў нас. Сужэнская любоў дасягае той паўнаты, якой унутрана падпарадкавана, г. зв. сужэнскую «caritas»“[118].

121. Сужэнства — гэта каштоўны знак, бо „калі мужчына і жанчына заключаюць сакрамэнт сужэнства, Бог як бы «адлюстроўваецца» ў іх, надзяляе іх уласнымі рысамі і непазбыўным характарам сваёй любові. Сужэнства — гэта ікона любові Бога да нас. Бог таксама з’яўляецца камуніяй: тры асобы — Айцец, Сын і Дух Святы — жывуць спрадвеку і назаўжды ў дасканалай еднасці. І гэта ўласна ёсць таямніцай сужэнства: Бог стварае з дваіх сужэнцаў адно існаванне“[119]. Гэта цягне за сабой вельмі канкрэтныя і штодзённыя наступствы, паколькі сужэнцы „сілай сакрамэнту атрымліваюць аўтэнтычную місію рабіць відавочнай, пачынаючы ад простых і звычайных рэчаў, тую любоў, якой Хрыстус любіць свой Касцёл, надалей аддаючы жыццё за яго“[120].

122. Аднак не трэба блытать розныя ўзроўні: не трэба скідаць на дзве асобы, якія маюць свае абмежаванні, вялізны цяжар неабходнасці аднаўлення дасканалай сувязі паміж Хрыстом і Касцёлам, паколькі сужэнства азначае „дынамічны працэс, які праходзіць паволі праз паступовае ўключэнне Божых дароў“[121].

Усё жыццё, усё супольнае

123. Поруч з любоўю, якая аб’ядноўвае нас з Богам, сужэнская любоў з’яўляецца „найвялікшым сяброўствам“[122]. Гэта сувязь, якая мае ўсе рысы добрага сяброўства: яна імкнецца да дабра другой асобы, узаемнасці, інтымнасці, чуласці, стабільнасці і падабенства паміж сябрамі, якія будуюцца праз супольнае жыццё. Аднак сужэнства дадае да ўсяго гэтага непарыўную выключнасць, якая выяўляецца ў стабільным праекце сумеснага жыцця і супольнага будавання ўсяго жыцця. Будзем шчырымі і пастараемся распазнаць знакі рэчаіснасці: закаханая асоба не плануе, што гэтая сувязь можа быць толькі на некаторы час; хто інтэнсіўна перажывае радасць заручын, не думае пра штосьці часовае; асобы, якія спадарожнічаюць цэлебрацыі саюзу, поўнага любові, хоць яна і крохкая, маюць надзею, што ён будзе трываць; дзеці не толькі хочуць, каб іх бацькі кахалі адно аднаго, але і каб былі вернымі і заўсёды былі разам. Гэтыя і іншыя знакі сведчаць, што ў самой прыродзе сужэнскай любові ёсць адкрытасць на канчатковае вымярэнне. Саюз, які крышталізуецца ў сужэнскім абяцанні назаўсёды, — гэта штосьці большае за грамадскую фармальнасць або нейкую традыцыю, бо яна мае свае карані ў спантанных схільнасцях чалавека. А для вернікаў гэта запавет, які заключаецца перад Богам і патрабуе вернасці: „Пан — сведка паміж табой і жонкай, з якой ты ажаніўся ў маладосці і якой быў няверны. Яна — твая спадарожніца, і з ёй ты звязаў сябе запаветам: [...] няхай ніхто не здраджвае жонцы, з якой ажаніўся ў маладосці, бо хто ненавідзіць і аддаляе яе, пакрывае сябе жорсткасцю, быццам плашчом“ (пар. Мал 2, 14­16).

124. Слабая або хворая любоў няздольная прыняць сужэнства як выклік, які патрабуе барацьбы, адраджэння і пастаяннага распачацця нанова, да самай смерці, не можа падтрымліваць высокі ўзровень зацікаўленасці. Яна саступае культуры часовасці, якая робіць немагчымым няспынны працэс развіцця. Але „абяцанне любові назаўсёды становіцца магчымым, калі мы адкрываем большы за нашыя праекты план, які нас падтрымлівае і дазваляе нам ахвяраваць каханай асобе ўсю будучыню“[123]. Каб такая любоў магла вытрываць усе выпрабаванні і застацца вернай па­над усё, патрэбны дар ласкі, які б яе ўмацаваў і ўзвысіў. Як сказаў св. Раберт Белармін, „тое, што адзін мужчына і адна жанчына злучаюцца выключным і непарыўным вузлом так, што не могуць аддзяліцца нягледзячы на цяжкасці, нават калі страчана надзея мець патомства, не можа здарыцца без удзелу вялікай таямніцы“[124].

125. Сужэнства з’яўляецца таксама сяброўствам, якое змяшчае рысы, уласцівыя страсці, але заўсёды накіравана на ўсё больш моцную і інтэнсіўную еднасць. Бо „не было ўстаноўлена толькі з мэтай нараджэння дзяцей“, але каб „узаемная любоў сужэнцаў, якая праяўляецца ва ўласцівым парадку, развівалася і сталела“[125]. Гэтае асаблівае сяброўства паміж мужчынам і жанчынай набывае характар, які ахоплівае ўсяго чалавека, еднасць гэтая таксама выключная, верная і адкрытая на прыняцце патом­ства. Усё супольнае, у тым ліку сексуальнасць з захаваннем ўзаемнай павагі. Другі Ватыканскі Сабор выказаў гэта, кажучы, што „такая любоў, якая спалучае ў сабе чалавечыя і Боскія каштоўнасці, вядзе сужэнцаў да свабоднага і ўзаемнага дару з саміх сябе, пацверджанага як далікатнасцю пачуццяў, так і ўчынкам, і напаўняе ўсё іх жыццё“[126].

Радасць і прыгажосць

126. У сужэнстве неабходна клапаціцца аб радасці любові. Калі імкненне да задавальнення становіцца дакучлівым, яно замыкаецца толькі на адной сферы і не дазваляе знайсці іншыя віды задавальнення. Затое радасць пашырае здольнасць атрымліваць асалоду і дазваляе пасмакаваць розных рэчаў таксама на тых этапах жыцця, калі задавальненне прыгасае. Таму св. Тамаш сказаў, што слова „радасць“ (laetitia) выкарыстоўваецца ў дачыненні да велікадушнасці сэрца[127]. Сужэнская радасць, якую можна спазнаць нават у пакуце, азначае прыняцце таго, што сужэнства з’яўляецца неабходным аб’яднаннем радасці і цяжараў, напружання і адпачынку, пакут і свабоды, задавальнення і пошукаў, клопатаў і прыемнасцяў заўсёды на шляху сяброўства, якое пабуджае сужэнцаў клапаціцца адно аб адным, „аказваючы адно аднаму ўзаемадапамогу і паслугу“[128].

127. Любоў сяброўства называецца „любоўю“ (caritas), калі мы разумеем і цэнім „каштоўнасць“, якую мае другая асоба[129]. Прыгажосць („каштоўнасць“ другога чалавека, якая не заключаецца ў яго фізічнай або псіхалагічнай прывабнасці) дазваляе нам зведаць сакральнасць яго асобы без вострай неабходнасці валодаць ім. У спажывецкім грамадстве збядняецца эстэтычны сэнс, і таму гасне радасць. Усё існуе для таго, каб набыць, авалодаць і выкарыстаць, у тым ліку і людзі. У сваю чаргу чулы клопат з’яўляецца праявай любові, свабоднай ад гэтага эгаістычнага жадання валодаць. Яна абуджае ў нас трапяткое стаўленне да іншай асобы, з вялізнай пашанай, з пэўным страхам, каб не прычыніць ёй шкоды і не адабраць у яе ўласцівую ёй свабоду. Любоў дзеля другога дае асаблівую асалоду захаплення, яна цэніць тое, што прыгожае і святое ў яго асабістай сутнасці, якая існуе незалежна ад маіх патрэбаў. Гэта дазваляе мне клапаціцца аб яго дабры, нават калі я ведаю, што ён не можа быць маім або калі стаў фізічна непрыемным, агрэсіўным або раздражняльным. Таму „ад любові, дзякуючы якой для кагосьці прыемнай становіцца іншая асоба, залежыць тое, што я бескарысліва дам ёй штосьці“[130].

128. Эстэтычны досвед любові выяўляецца ў такім позірку, які захапляецца другой асобай як мэтай самой па сабе, нават калі яна хворая або пазбаўленая пачуццёвай прывабнасці. Позірк, які цэніць, мае вялікае значэнне, а яго адсутнасць звычайна прычыняе шкоду. Як шмат робяць часам сужэнцы і дзеці, каб іх заўважалі і бралі пад увагу! Шмат крыўдаў і крызісаў з’яўляецца тады, калі мы перастаём імі захапляцца. Менавіта аб гэтым сведчаць пэўныя прэтэнзіі і нараканні, якія можна пачуць у сям’і: „Мой муж на мяне не глядзіць, здаецца, што я нябачная для яго“, „Глядзі на мяне, калі ласка, калі я размаўляю з табой“. „Мая жонка на мяне ўжо не глядзіць, цяпер яна глядзіць толькі на сваіх дзяцей“. „У маім доме я нікога не цікаўлю, наогул на мяне не глядзяць, быццам мяне няма“. Любоў адкрывае вочы і дазваляе бачыць па­над усім, як шмат значыць чалавек.

129. Трэба чуйна клапаціцца пра гэтую захапляльную радасць. Паколькі мы створаныя для любові, мы ведаем, што няма большай радасці, чым дзяліцца дабром: „Давай, бяры і дабівайся адпачынку для сябе“ (Сір 14, 16). Найбольш інтэнсіўная радасць жыцця нараджаецца тады, калі можна прынесці шчасце іншым, у прадчуванні неба. Згадаем радасную сцэну з фільма Гасціна Бабэты, дзе шчодрая кухарка атрымлівае абдымкі ўдзячнасці і пахвалу: „Ах, як жа ты здзівіш анёлаў!“ Радасць прывабная і суцяшальная, калі нам удаецца здзівіць іншых і калі мы бачым, як яны радуюцца. Такая радасць, як вынік братэрскай любові, не з’яўляецца радасцю пустога чалавека, які клапоціцца пра сябе, але радасцю таго, хто любіць і цешыцца дабру каханай асобы, якое ўліваецца ў жыццё іншых і становіцца плённым.

130. З другога боку, радасць аднаўляецца ў пакуце. Як сказаў св. Аўгустын, „чым больш сур’ёзнай была небяспека ў баі, тым больш ясная цяпер радасць трыумфу“[131]. Сужэнцы пасля супольных пакут і змаганняў могуць адчуць іх вартасць, бо праз іх яны здабылі штосьці добрае, чаму разам навучыліся або таму, што могуць больш цаніць тое, што маюць. Няшмат ёсць такіх глыбокіх і святочных радасцяў чалавека, асабліва тады, калі двое людзей, які кахаюць адно аднаго, разам здабылі штосьці, што каштавала ім многіх супольных намаганняў.

Сужэнства з любові

131. Хачу сказаць маладым людзям: нішто не губляецца, калі любоў прымае форму інстытуту сужэнства. Саюз знаходзіць у ім спосаб кіравання сваёй стабільнасцю, сапраўдным і канкрэтным развіццём. Гэта праўда, што любоў з’яўляецца чымсьці большым за ўнутраную згоду або пэўную форму сужэнскай дамовы. Праўда і тое, што рашэнне надаць сужэнству бачную форму ў грамадстве з канкрэтнымі абавязкамі падкрэслівае яго значэнне: паказвае важнасць атаясамлення з другой асобай, указвае на пераадоленне юнацкага індывідуалізму і выражае станоўчае прыняцце ўзаемнай прыналежнасці. Заручыны — гэта спосаб выказаць, што мы сапраўды пакінулі матчына гняздо, каб наладзіць моцную сувязь і прыняць новую адказнасць перад іншай асобай. Гэта азначае нашмат больш, чым толькі спантаннае аб’яднанне для ўзаемнага задавальнення, якое было б толькі прыватызацыяй сужэнства. Сужэнства як грамадскі інстытут з’яўляецца абаронай і інструментам узаемнага абавязку дзеля сталення любові, каб рашэнне пра абранне другой асобы ўмацоўвала сваю трываласць, канкрэтнасць і глыбіню і ў той жа час магло выконваць сваю місію ў грамадстве. Таму сужэнства выходзіць па­за межы любой часовай моды і трывае. Яго сутнасць заключана ў самой прыродзе чалавечай асобы, а таксама ў яе сацыяльным характары. Вядзе да шэрагу абавязкаў, якія, аднак, вынікаюць з самой любові, з любові настолькі шчодрай і акрэсленай, што яна здольная рызыкаваць ў будучым.

132. Такім чынам, выбар сужэнства выказвае сапраўднае і эфектыўнае рашэнне аб з’яднанні двух шляхоў у адзін, што б ні адбывалася і нягледзячы ні на якія магчымыя выклікі. Улічваючы сур’ёзнасць гэтага публічнага абавязацельства любові, гэта рашэнне не можа быць паспешлівым, але з той жа прычыны яго нельга адкладаць на неакрэслены час. Узаемадзеянне з другой асобай выключным і канчатковым чынам заўсёды цягне за сабой пэўную рызыку і адважны выклік. Непрыняцце такой адказнасці з’яўляецца чымсьці эгаістычным, карыслівым, нікчэмным, няздольным заўважыць правы другой асобы і прадставіць яе грамадству як кагосьці вартага безумоўнай любові. З другога боку, закаханыя па­сапраўднаму асобы імкнуцца паказаць сваю любоў іншым. Любоў, пацверджаная ў сужэнскім саюзе ў прысутнасці іншых асобаў, з усімі абавязкамі, якія вынікаюць з гэтай інстытуцыі, — гэта праява і абарона таго „так“, якое выказваецца без агаворак і без умоў. Гэтае „так“, сказанае другой асобе, азначае, што яна заўжды можа давяраць, што яна не застанецца адна, калі згубіць прывабнасць, калі сустрэнецца з цяжкасцямі або калі з’явяцца новыя магчымасці атрымання асалоды або эгаістычныя інтарэсы.

Любоў, якая адкрывае і ўзрастае

133. Любоў сяброўства спалучае ўсе аспекты сужэнскага жыцця і дапамагае членам сям’і ісці наперад на ўсіх яго этапах. Таму жэсты, якія выяўляюць гэтую любоў, павінны пастаянна шчодра падтрымлівацца поўнымі велікадушнасці словамі. У сям’і „трэба выкарыстоўваць тры словы. Хачу гэта паўтарыць. Тры словы: калі ласка, дзякуй і прабач. Гэта тры ключавыя словы!“[132]. „Калі ў сям’і мы не дакучаем і просім дазволу, калі ў сям’і мы не эгаісты і вучымся казаць «дзякуй» і калі ў сям’і хтосьці разумее, што зрабіў нешта дрэннае і ўмее перапрасіць, то ў такой сям’і пануе спакой і радасць“[133]. Не будзем шкадаваць гэтых слоў, будзем шчодрымі, паўтараючы іх штодзённа, бо „цяжкім бывае такое маўчанне, часам нават у сям’і, паміж мужам і жонкай, паміж бацькамі і дзецьмі, паміж братамі“[134]. Але адпаведныя словы, сказаныя ў патрэбны час, ахоўваюць і падмацоўваюць любоў дзень за днём.

134. Усё гэта адбываецца на шляху няспыннага развіцця. Тая асаблівая форма любові, якой з’яўляецца сужэнства, паклікана да няспыннага сталення, бо адносна яе мы заўсёды павінны прымяняць тое, што св. Тамаш Аквінскі кажа пра любоў: „Любоў дзякуючы свайму характару не мае нічога такога, што абмяжоўвала б яе развіццё, паколькі яна — гэта частка бясконцай любові, якой ёсць Дух Святы. [...] З боку суб’екта нельга акрэсліць мяжу ўзрастання ў любові, бо кожны раз, калі ўзрастае любоў, усё больш узрастае таксама здольнасць да яшчэ большага яе развіцця“[135]. Св. Павел рашуча заклікае: „Пан няхай памножыць вас і перапоўніць любоўю адзін да аднаго і да ўсіх“ (1 Тэс 3, 12), і дадае: што датычыць „братняй любові, [...] заахвочваем вас, браты: узрастайце ў гэтым яшчэ больш“ (1 Тэс 4, 9. 11). Усё больш і больш. Сужэнская любоў зберагаецца перадусім не словамі аб непарыўнасці як абавязку або паўтарэннем нейкай дактрыны, але ўмацоўвае сталае развіццё пад уплывам ласкі. Любоў, якая не развіваецца, знаходзіцца ў небяспецы, а мы можам развівацца, адказваючы на Божую ласку большай колькасцю актаў любові, больш частымі жэстамі любові, больш інтэнсіўнымі, больш шчодрымі, больш далікатнымі і больш радаснымі. Муж і жонка „зведваюць сэнс сваёй еднасці і ўсё паўней яе дасягаюць“[136]. Дар Божай любові, праліты на сужэн­цаў, — гэта адначасова заклік да сталага развіцця гэтага дару ласкі.

135. Ніякай карысці не даюць мары пра ідылічную і дасканалую любоў, пазбаўленую такім чынам усіх стымулаў да развіцця. Нябесная ідэя зямной любові забывае, што найлепшае тое, чаго яшчэ не дасягнулі, віно, якое даспявае з цягам часу. Як нагадвалі біскупы Чылі, „няма дасканалых сямей, якія прапаноўвае нам ілюзорная спажывецкая прапаганда. Няма ў іх бегу гадоў, няма хваробы, болю і смерці [...]. Спажывецкая прапаганда паказвае ілюзію, якая не мае нічога агульнага з рэальнасцю, з якой сутыкаюцца кожны дзень айцы і маці сямей“[137]. Карысней будзе рэалістычна прымаць абмежаванні, выклікі і недасканаласці, а таксама пачуць заклік да сумеснага развівацца, каб даспявала любоў і ўмацоўвалася саліднасць саюзу, што б ні здаралася.

Дыялог

136. Дыялог — гэта прывілеяваны і неабходны спосаб існавання, развіцця і выказвання любові ў сужэнстве і сямейным жыцці. Аднак ён патрабуе працяглай і нялёгкай практыкі. Мужчыны і жанчыны, старыя і маладыя маюць розныя спосабы зносін, размаўляюць рознымі мовамі і карыстаюцца рознымі кодамі. Спосаб пастаноўкі пытанняў, адказы, тон, час і шмат іншых фактараў могуць абумовіць зносіны. Больш за тое, трэба развіваць пэўныя пазіцыі, якія з’яўляюцца выразам любові і робяць магчымым сапраўдны дыялог.

137. Патрэбны час, добры час, прысвечаны цярпліваму і ўважліваму слуханню, пакуль другая асоба не выкажа ўсё, што хацела сказаць. Неабходна аскеза, каб не пачынаць гаварыць, пакуль не настане адпаведны час. Замест таго, каб даваць ацэнкі або парады, трэба ўпэўніцца, што я пачуў усё, што хацела сказаць другая асоба. Гэта звязана з унутранай цішынёй, каб без шуму слухаць сэрцам і розумам: стварыць прастору, вольную ад усякай паспешлівасці, адкласці ўбок свае ўласныя патрэбы і прыярытэты. Іншы павінен пераканацца, што была заўважана яго пакута, яго расчараванне, страх, гнеў, надзея, яго мары. Аднак часта ёсць такія нараканні: „Ён не слухае мяне. Калі здаецца, што гэта робіць, насамрэч думае пра нешта іншае“. „Гавару і адчуваю, што толькі чакае, калі я скончу“. „Калі кажу, спрабуе змяніць тэму або дае мне хуткія адказы, каб закончыць размову“.

138. Трэба развіваць уменне надаваць другой асобе сапраўдную вартасць. Гаворка ідзе пра тое, каб цаніць другога, пра тое, што ён мае права існаваць, самастойна мысліць і быць шчаслівым. Ніколі нельга недаацэньваць тое, што можа сказаць або чаго можа дабівацца, хоць і неабходна выказаць свой пункт гледжання. У аснове гэтага ляжыць перакананне, што кожны мае, што даць, бо мае іншы жыццёвы досвед, глядзіць з іншага пункта гледжання, мае іншыя праблемы і набыў іншыя ўменні і веды. Можна прызнаць праўду другой асобы, значэнне яе найглыбейшых страхаў і змест таго, што яна кажа, нават калі выказваецца агрэсіўна. Таму трэба старацца паставіць сябе на яе месцы і зазірнуць у глыб яе сэрца, заўважыць тое, чым захапляецца, і прыняць гэтую страсць як зыходны пункт для далейшага дыялогу.

139. Патрэбная шырыня мыслення, каб не замыкацца на некалькіх дакучлівых ідэях, а таксама эластычнасць, каб можна было змяніць або дапоўніць уласнае меркаванне. Магчыма, што з маёй думкі і з думкі другой асобы можа паўстаць новы сінтэз, які ўзбагаціць нас абаіх. Еднасць, да якой трэба імкнуцца, азначае не маналітнасць, але „еднасць у разнастайнасці“ або „ўзгодненую разнастайнасць“. У гэтым духу братэрскай еднасці сустракаюцца розныя асобы, узаемна паважаюць адна адну і цэняць, захоўваючы пры гэтым розныя адценні і акцэнты, што павялічвае супольнае дабро. Трэба вызваліцца ад імкнення быць роўнымі. Неабходна таксама прадбачлівасць, каб своечасова ўсвядоміць магчымую „інтэрферэнцыю“, каб яна не знішчыла дыялог. Напрыклад, трэба распазнаваць дрэнныя пачуцці, якія могуць узнікнуць, і стрымліваць іх